LỊCH SỬ ĐĂ CHỨNG MINH, KHÔNG MỘT ĐÁM NGOẠI NHÂN NÀO YÊU
THƯƠNG ĐẤT NƯỚC, DÂN TỘC CỦA CHÚNG TA NẾU CHÍNH CHÚNG TA KHÔNG BIẾT YÊU
THƯƠNG LẤY ĐẤT NƯỚC VÀ DÂN TỘC CỦA M̀NH.
DÂN TỘC VIỆT NAM PHẢI TỰ QUYẾT ĐỊNH LẤY VẬN MỆNH CỦA M̀NH CHỨ
KHÔNG THỂ VAN NÀI, CẦU XIN ĐƯỢC TRỞ THÀNH QUÂN CỜ PHỤC VỤ CHO LỢI ÍCH CỦA
NGOẠI BANG VÀ NHỮNG THẾ LỰC QUỐC TẾ.
Email:
kimau48@yahoo.com or kimau48@gmail.com. Cell: 404-593-4036. Facebook: Kim Âu
Lịch sử chỉ có công hay tội, đúng hay sai chứ không
có cảm t́nh thương yêu hay ghét bỏ.
PHAN THANH GIẢN
CUỘC HOÀ B̀NH DANG DỞ PHÁP VIỆT 15-07-1864
Văn Bá
Dưới ba Triều Nguyễn : Minh
Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, có một vị đại thần mà chúng ta ai cũng đều biết tiếng,
cũng đều nhắc đến luôn, là Phan Thanh Giản. Vị đại thần ấy là một bậc nho tướng,
nho thần, thanh liêm, cần mẫn, đạm bạc và giản dị. Sự nghiệp chính trị và sự
nghiệp văn chương của ông đă được ghi nhiều trong lịch sử. Nhưng cuộc đời quan
lại của ông rất mực thăng trầm. Năm lần bị giáng chức, một lần bị cách lưu và
cuối cùng, sau khi đă chết, bị truy đoạt chức tước, phẩm hàm, đục bia tiến sĩ.
Từ năm 1862 đến năm 1867, ông được giao nhiệm vụ khó khăn nhất, là thương lượng
với tư bản Pháp để ở trên bàn hội nghị giành lấy những cái đă mất trên chiến
trường, và bị lên án nặng nề nhất, đến chết vẫn chưa thôi.
Phan Thanh Giản ra đời năm
1796, giờ Th́n, năm Bính Th́n, sáu năm trước khi vua Gia Long lên ngôi (1802),
tại làng Bảo Thạnh, cách chợ quận Ba Tri hai mươi cây số ngàn, đường đất hoang
dại, cỏ lấp lối đi, giữa những rừng sú và dừa nước vắng lặng. Từ Pháp về đây
thăm quê hương, chúng tôi đi xe Mazda bốn chỗ ngồi. Xe đă ba mươi lăm tuổi nhưng
c̣n chạy được, thế mới biết tài tinh xảo của người Việt Nam. V́ đường đất gập
ghềnh, xe chỉ chạy trung b́nh hai mươi cây số một giờ. Người ta gọi nơi đây là
Gănh mù u, đất đai cằn cỗi nhiều sỏi đá.
Cha ông là Phan Thanh
Ngạn, một viên chức nhỏ, ḍng dơi nho gia thanh bần. Mồ côi mẹ năm lên bảy tuổi,
Phan Thanh Giản được ông ngoại đem về nuôi và dạy dỗ. Năm sau hai em Giản, một
trai một gái, bệnh không tiền thuốc men, lần lượt đi theo mẹ. Ông bà ngoại quyết
định gởi Giản cho nhà sư Nguyễn văn Noa ở chùa Phú Ngăi. Bà nghĩ cho nó làm con
nhà chùa may ra mới giữ được cháu ở lại với bà. Ông cũng mừng v́ cháu được tiếp
tục học bởi bụng ông cũng hết chữ rồi.
Năm 1815, lúc Phan Thanh
Giản lên mười chín tuổi, cha bị bắt v́ tội hết sức vu vơ, có ư muốn ăn hối lộ.
Hơn ai hết, Phan Thanh Giản hiểu cha ḿnh. Ông sống thanh liêm, thương kẻ nghèo
khó khốn cùng. V́ thế Phan Thanh Giản xách khăn gói lên tỉnh Vĩnh Long nơi cha
bị tù để săn sóc cha và xin làm mọi công việc phục dịch của một người tù. Đă
vậy, tối về Phan Thanh Giản chong đèn học đến khuya.
Quan lương hiệp trấn ở
Vĩnh Long thấy nhân cách và trí thông minh của Phan Thanh Giản, bèn gửi Phan
Thanh Giản cho đốc học Vơ Trường Nhơn, một thày giáo có uy tín lớn cả vùng Vĩnh
Long. Đây là năm 1816, Phan Thanh Giản vừa đúng hai mươi tuổi.
Tên tuổi người con trai
nghèo khó, hiếu thảo, ham học và sáng dạ truyền khắp tỉnh Vĩnh Long. Bà quả phụ
Nguyễn thị Ân giầu có và thương người hiền đức, nhận Giản làm con nuôi và đài
thọ tổn phí ăn học.
Năm năm sau, năm 1825,
Minh Mạng thứ tám, Phan Thanh Giản đỗ cử nhân, trong khoa thi hương ở Gia Định.
Năm sau, 1826, ông đỗ tiến sĩ sắp hạng thứ ba trong số chín người đỗ, sau Hoàng
Tế Mỹ người Sơn Tây và Nguyễn Huy Hựu người Hải Dương. Ông là người tiến sĩ đầu
tiên ở Nam Kỳ.
Bối cảnh lịch sử
Đời hoạt động của ông
(1826 – 1867) dài bốn mươi mốt năm, nằm trong thời kỳ các đế quốc Tây phương đi
t́m thuộc địa và thống trị gần toàn thế giới. Nếu cho rằng nước Việt Nam bấy giờ
là thủ cựu, bám lấy chế độ phong kiến lỗi thời, dùng chính sách bế môn toả cảng,
đứng ngoài và chống lại trào lưu khoa học kỹ thuật, kinh tế, chính trị, quân sự,
văn hoá của thế giới th́ cũng quá nghiêm khắc.
Chúng ta hăy lần lượt xem
qua các tác động của triều đ́nh Huế lúc bấy giờ, những yếu điểm và khuyết điểm
của các vua triều Nguyễn:
1. Mở mang bờ cơi và bành
trướng thế lực, sang Cao Miên và Ai Lao. Bị thất bại bên Cao Miên, nhưng Cao
Miên và Ai Lao vẫn xin thần phục Việt Nam.
2. Bế môn toả cảng ?
Không đúng lắm, v́ tàu buôn ngoại quốc có quyền vào buôn bán tuy họ phải theo
quy luật. Phải vào những bến được chỉ định và phải đóng thuế, tŕnh bản kê khai
hàng hoá và trước tiên bán cho hoàng tộc. Không được mua các phẩm vật cấm xuất
ngoại như gạo thóc. Không được tự do đi lại trong xứ. Không được lập thương điếm
trên bờ. Cũng như vua Gia Long, vua Minh Mạng không cho một xứ nào độc quyền
buôn bán.
3. Cấm đạo. Từ khi Minh Mạng
lên ngôi, nhà vua đă có ư không cho người ngoại quốc vào giảng đạo ở trong nước.
Đến năm Ất Dậu 1825, trên chiếc tàu Thelès vào cửa Đà-Nẵng có một giáo sĩ tên là
Roggerot lên bờ, đi giảng đạo các nơi. Vua Minh Mạng lúc ấy mới ra dụ cấm đạo
lần thứ nhất. Nhà vua sai t́m bao nhiêu giáo sĩ ở trong nước, đem cả về Huế để
dịch những sách Tây ra chữ Việt Nam, chủ ư không phải v́ việc dịch sách, mà là
để cho họ không đi giảng đạo nữa tại hương thôn. Hành động của nhà vua rất khéo.
Việc cấm đạo trở thành dữ
dội khi thành Gia Định do Lê-Văn-Khôi tử thủ để chống quân triều đ́nh bị dẹp tan
(1835). Trong sáu thủ phạm phải đóng cũi giải về Huế có một linh mục người Pháp
là Marchand (Cố Du). Những người này đều phải tội lăng tŕ (xé xác). Triều đ́nh
ra dụ cấm đạo lần thứ hai, nhưng các giáo sĩ bấy giờ liều chết, đi truyền giáo
cho bằng được. Năm 1836 vua ra dụ cấm đạo lần thứ ba.
4. Giao dịch với các nước
Tây phương. Năm 1825 tàu chiến Pháp Thelès tới cửa Hàn, thuyền trưởng De
Bougainville có đem thư của vua Pháp xin vào yết kiến. Minh Mạng sai đem phẩm
vật cho, nhưng không tiếp, lư do không ai đọc được chữ người Tây phương. Năm
1826 Pháp hoàng sai cháu Chaigneau sang, xin đặt lănh sự. Minh Mang không nhận.
Nhưng đến năm 1839 trận giặc nha phiến ở Trung Hoa như một tiếng sấm làm rung
động các nước Á Đông. Người Anh tấn công Trung Hoa ở Quảng Châu, bắt buộc cho tự
do mậu dịch, nhưng thật ra để bán nha phiến đem từ Ấn Độ sang. Minh Mạng nhận
thấy hiểm hoạ của các cường quốc Âu châu liền gửi sứ bộ sang Penang, Calcutta,
Batavia, Paris, London. Sứ bộ đến Pháp tháng 11-1840 nhưng vua Pháp là Louis
Phillipe không tiếp, v́ Hội Truyền Giáo Quốc Tế căm phẫn các vụ cấm đạo của ta.
Thái độ cứng rắn của nước Pháp bấy giờ thật không đúng lư, v́ triều đ́nh Huế đă
thay đổi thái độ, thật ḷng muốn giao dịch buôn bán với các nước cường quốc Âu
châu. Sứ bộ sang London cũng không được kết quả ǵ. Khi sứ bộ về đến Huế th́
Minh Mạng đă từ trần ngày 21-1-1841.
Thiệu Trị lên nối ngôi có
ư định hoà giải, tuyên bố : “Theo luật pháp, đến giao dịch buôn bán th́ được tự
do, nhưng không được từ Macao đổ xuống để trà trộn vào với dân chúng trong các
tỉnh, lường gạt người ta, khinh thường pháp luật.” Ngài truyền trả lại tự do
cho năm giáo sĩ bị giam lỏng trong kinh thành. Năm 1845, giám mục Lefèvre được
thả về Singapore, nhưng chẳng bao lâu giám mục lén lút trở lại Việt Nam. Bị bắt
ở sông Sài G̣n, ông lại được đưa về Singapore một cách êm thấm. Chính sách của
vua Thiệu Trị như vậy là rất mềm dẻo lúc ban đầu.
Hoà ước Nam Kinh 1842 kết
thúc chiến tranh nha phiến. Triều đ́nh nhà Thanh nhượng cho Anh quốc đảo Hồng
Kông và mở năm cửa bể để giao dịch. Năm 1844, Trung Hoa và Pháp quốc kư hiệp ước
tại Hoàng-Phố, cho người Pháp được quyền buôn bán và truyền đạo ở Trung quốc. Ba
năm sau, năm 1847, theo lời kêu gọi của giáo sĩ Pháp đ̣i Việt Nam cũng kư một
hoà ước như thế, chính phủ Pháp gửi đại tá Lapierre qua đ̣i triều đ́nh Việt Nam
bỏ lệnh cấm đạo. Ngày 15-4-1847, Lapierre đến Đà Nẵng cho nổ súng bất th́nh
ĺnh. Chiến thuyền Việt Nam bị đắm. Thiệu Trị sai giết hết các người Tây phương,
gồm cả các giáo sĩ. Cùng năm ấy, Thiệu Trị qua đời.
5. Kinh tế.
a/ Khẩn đất. Từ khi lên
ngôi, vua Gia Long đă khuyến khích dân khẩn đất, tăng diện tích trồng trọt ở ven
rừng và quanh biển. Vua Minh Mạng sai một đại thần mà chúng tôi cho là một nhà
bác học, ông Nguyễn Công Trứ, coi việc đào kinh đắp đê. Đă tăng được diện tích
trồng cấy ở :
. Nam Định : Trên 3000
mẫu,
. Quảng Yên : 3500 mẫu,
. Tiền Hải (Thái B́nh) :
18970 mẫu,
. Kim Sơn (Ninh B́nh) :
14600 mẫu.
Ai muốn khẩn hoang đều
được phép dễ dàng.
Các vua Thiệu Trị, Tự Đức
khuyến khích lập dinh điền và đồn điền, ân xá cho các phạm nhân đă có công tham
dự vào việc khẩn đất.
Thuế điền đóng bằng lúa
tùy theo ruộng tốt xấu. Gặp thiên tai băo lụt, hạn hán, hoặc đi dân công th́
được chính phủ giảm thuế. Nhà Nguyễn cũng như các triều đại trước lập vựa lúa
công cộng để phát lương cho công chức và giúp dân chúng khi có nạn đói. Vua Minh
Mạng đă lập được nhiều nhà dưỡng lăo.
b/ Khai thác mỏ. Việt Nam
thời ấy có 118 hầm mỏ : mỏ vàng, mỏ bạc, mỏ đồng, mỏ ch́, mỏ than, diêm sinh…
nhưng thiếu kỹ thuật luyện kim, nên các mỏ đều do người Trung Hoa thuê. Họ đóng
thuế nhưng lợi tức c̣n dư th́ họ chuyển về Trung Quốc. Ngô Thời Sĩ từ lâu đă
thấy cái hại ấy và đă tâu lên vua :”Người Trung Hoa đem lợi tức kim về nước họ,
chúng ta thiệt hại lớn.” Năm 1839 vua Minh Mạng cấm đem lợi kim ra nước ngoài.
Nhưng làm thế nào kiểm soát được ở biên giới ?
6. Tiểu công nghệ, thủ
công. Những người thợ cùng nghề họp thành phường (như corporation ở Âu Tây), có
qui luật riêng của họ : phường vàng, phường bạc, phường đúc, phường chế tạo giầy
dép, phường ấn loát, phường làm giấy, phường đồ gốm, đồ sứ, phường thêu. Đôi khi
cả một làng chỉ chuyên một nghề, như làng Thổ Hà chuyên về đồ gốm, làng Liễu
Tràng chuyên về ấn loát, v…v…
Ngoài ra, triều đ́nh c̣n
tuyển các thợ khéo vào thành nội. Họ đă làm ra những vật kỳ xảo mà ta c̣n được
thấy như ba mươi ba cái chậu đồng trong kinh thành thời Minh Mạng, mỗi chậu có
khắc một bài thơ của nhà vua, những đồ sứ, chén đĩa, tô, lọ lục b́nh rất danh
tiếng gọi là “bleu de Huế”, và những lục b́nh ẩn long, da rạn mà người ngoại
quốc t́m mua với bất cứ giá nào.
7. Thương Măi. NgườI Việt
Nam từ ngày xưa không có óc thương măi, cũng v́ có thành kiến : nhứt sĩ nh́
nông, tam công tứ thương, khinh bỉ cả người phú thương. V́ vậy, chẳng riêng
triều Nguyễn, cuộc buôn chỉ là trao đổi thực vật cần thiết như gạo, muối, nước
mắm, dầu dừa, cá khô, dừa khô.
Giao dịch với các nước
láng giềng, trọng lượng rất kém. Xuất cảng sang Trung Hoa, Xiêm (Thái Lan), Cao
Miên, Mă Lai : quế, tiêu, cau, bông vải, tơ sợi, đường, gỗ tốt, sơn mài, cá khô,
mực khô, tôm khô, ngà voi, sừng nai, da thú. Nhập cảng : vải lụa Trung Hoa, đồ
sứ, trà, giấy, trái cây khô. Theo Chaigneau : buôn bán đều do người Trung Hoa
điều khiển.
8. Kiến Trúc. Kinh thành
Huế xây dựng từ 1804 đến 1819, là một kỳ quan. Đường cái quan, dài hai ngàn cây
số từ biên giới Trung Hoa đến Sài G̣n, là một công tŕnh vĩ đại, thắt chặt mối
thống nhất Bắc Trung Nam.
9. Luật Pháp. Năm 1815,
bộ luật Gia Long thay bộ luật Hồng Đức. Bộ luật này dựa trên bộ luật nhà Thanh,
nhưng có một điều mà ít người biết là luật Gia Long đă cấm hẳn chế độ đa thê.
Khoản 96 trong bộ luật Gia Long định rằng : người nào đă có vợ mà cưới vợ khác
th́ bị đánh chín mươi trượng và cuộc hôn nhân sau bị xoá bỏ, người vợ sau phải
trở về với cha mẹ.
Luật pháp dưới thời Minh
Mạng rất nghiêm. Có quan tả vụ, nội vụ Nguyễn Đức Tuyên ăn bớt nhựa thông công
quĩ, vua Minh Mạng ra lệnh chặt tay để răn. Để bảo tồn sức khoẻ của dân chúng,
vua Minh Mạng ra dụ cấm thuốc phiện. Quan chức có vi phạm th́ bị cách chức. Buôn
bán tích trữ th́ phải tội đồ (làm nô lệ). Cha anh không ngăn cấm con em th́ xử
trượng một trăm roi.
10. Giáo Dục. Năm 1803,
vua Gia Long lập Quốc-tử-giám. Hoàng tộc, con quan hay thường dân có tài th́
được vào học.
Thi hương được tái lập
năm 1807; thi hội, thi đ́nh tái lập năm 1822. Điều đáng tiếc là chữ Nôm mà vua
Quang Trung rất yêu chuộng lại bị thay bằng chữ Hán.
Minh Mạng biết lối thi cử
này không kiếm được nhân tài, nhưng nhà vua không biết sửa đổi cách nào.
11. Quân Đội. Thi tuyển
sĩ quan cao cấp, ngoài các môn vơ bị, có khảo hạch về chiến lược trong các binh
thư. Chủ khảo là quan văn, phó chủ khảo là quan vơ.
Binh chủng chia làm kinh
binh đóng ở kinh thành, cầm đầu là một thống chế, và cơ binh đóng ở các tỉnh,
cầm đầu là một đề đốc. Cứ bảy đầu đinh th́ chọn một người lính.
Pháo binh : ngoài các
súng đồng đúc thời Gia Long, vua Minh Mạng dùng voi làm chiến xa.
ưới triều Minh Mạng, có tất
cả 494 voi chiến : 150 tại Kinh thành, 110 ở Bắc thành, 75 ở Gia Định , c̣n lại
th́ rải rác trong các tỉnh.
Kỵ binh : chỉ dùng để
diễn binh.
Thủy binh : có một ít
thuyền máy theo kiểu Tây phương, c̣n lại là thuyền chèo, thuyền buồm, trên có
súng đồng và giàn ném đá. Thủy quân có tất cả là 16000 người, chia làm 3 doanh,
15 vệ, giữ cửa sông cửa bể.
12. Canh Tân. Vua Minh
Mạng khuyến khích học hỏi kỹ thuật Tây phương. Năm Đinh Dậu, Minh Mạng thứ 18
(1837), đă có loại máy cưa ván. Năm 1939, vua Minh Mạng ngự chơi cầu bến Ngự,
xem thí nghiệm tàu chạy máy hơi : lần đầu hỏng, lần thứ hai thành công. Ngài ban
thưởng cho giám đóc một cái nhẫn pha lê, độ vàng, và một đồng tiền vàng Phi Long
hạng lớn. Đốc công và binh sĩ được thưởng chung 1000 quan tiền. Năm 1840, vua
Minh Mạng qua đời, việc canh tân bỏ dở.
Năm 1866, vua Tự Đức yêu
cầu Nguyễn Trường Tộ xuất ngoại sang Pháp với giám mục Gauthier, linh mục Nguyễn
Điền, với mục đích khảo sát những cơ cấu phát triển quốc gia, mua sắm vật dụng,
khí cụ, thu nhập tài liệu cần thiết cho công cuộc canh tân cải tổ xă hội Việt
Nam. Đầu tháng 6 năm 1867, tại Pháp giám mục Gauthier và giáo sĩ Nguyễn Trường
Tộ đến liên lạc với các công-ty kinh doanh, khai thác mỏ. Công việc mua sắm căn
bản đă làm xong, đương t́m người giảng dạy th́ đầu tháng 11-1867 đoàn công cán
nhận được chiếu hội, bảo đoàn phải thu xếp về nước ngay, v́ t́nh h́nh trong nước
đă thay đổi : quân Pháp đă chiếm lấy ba tỉnh miền Tây Nam Kỳ. Cuối tháng 2-1868
th́ đoàn công cán Nguyễn Trường Tộ – Gauthier có mặt ở kinh đô. Viện Cơ Mật xắp
xếp cho đoàn được yết kiến nhà vua. Ngài tỏ ra thích thú khi Nguyễn Trường Tộ và
các giảng viên tŕnh bày một số dụng cụ nhẹ đă mua như hai máy điện thoại và
viễn thông, một máy in, kính hiển vi, phong vũ biểu, khí cụ sản xuất điện, hai
quyển sách dạy về điện lực. Nghe tŕnh bày cung cách, mở trường đào tạo kỹ thuật
viên, nhà vua thấy cũng lư thú, một niềm hy vọng nảy sinh trong ḷng. Nhưng nỗi
lo âu về hành động xâm lăng của Pháp vẫn canh cánh bên ḷng, cộng thêm sự e ngại
đối với tầng lớp nho sĩ đông đảo, nhà vua lại thấy phân vân nghi hoặc đối với
những người Công giáo đang giúp việc cho triều đ́nh. Khi một số đ́nh thần bàn
nên dẹp bỏ mở trường kỹ thuật th́ nhà vua cũng buông xuôi theo họ.
Những Tệ Hại Của Triều
Nguyễn
a/ Tranh chấp nội bộ.
Các công thần của vua Gia
Long : Lê Văn Duyệt, Nguyễn Văn Thành, hoạn nạn th́ cùng chung lo, nhưng giầu
sang th́ không cùng hưởng mà lại giết hại lẫn nhau. Cuộc tranh chấp kéo dài, đến
năm 1835, Minh Mạng thứ 15, loạn Lê Văn Khôi mới dẹp tan được.
Cuộc tranh chấp giữa vua
Tự Đức và anh là Hồng Bảo kéo dài đến mùng 8 tháng 8 năm 1866, Tự Đức thứ 19,
mới yên.
b/ Cung phi mỹ nữ.
Vua Gia Long có ba bà phi
được làm hoàng hậu. Ba bà ấy nổi tiếng, nhưng các hoàng phi khác trong hoàng
cung c̣n có đến một trăm bà, xảy ra bao nhiêu chuyện rắc rối. Đến thời Minh
Mạng, số phi tần trong cung lên đến năm, sáu trăm người. Triều đ́nh ra chỉ dụ,
triệu các thái y tới xem mạch và kê đơn bốc thuốc cho nhà vua được tráng dương
cường thận. Ngày nay, toa thuốc Minh Mạng vẫn c̣n lưu truyền. Vua Minh Mạng có
đến hơn một trăm người con.
Vua Thiệu Trị ở ngôi chỉ
một thời gian ngắn (bảy năm) ; vua Tự Đức kém sức khoẻ, lúc lên ngôi năm 19 tuổi
đă có 35 người vợ. Sau đó c̣n lấy thêm 103 vợ nữa. Ấy thế mà đến năm 35 tuổi nhà
vua vẫn chưa có con, mặc dầu đă chạy chữa bằng đủ mọi cách và cầu tự ở tất cả
các đền chùa có tiếng trong nước, thậm chí lấy làm vợ một người đă sanh nhiều
con với một ông chồng trước.
Đó là một sự thất vọng
chua cay cho vua Tự Đức. Nhà vua phải t́m an ủi trong bốn chữ “sinh kư tử qui”,
quyết định cho xây vạn niên cơ, lớn gấp mười lần lăng Gia Long. Dân chúng bị bắt
làm phu, xây thành bỏ hết công việc tư. Trong dân gian có câu hát :
Vạn niên là vạn niên nào
Thành xây xương lính, hào
đào máu dân.
c/ Quan lại cường hào bóc
lột dân chúng.
Nguyễn Công Trứ năm 1828
đi kinh lư Ninh B́nh về tâu, xin trừng phạt kẻ cậy quyền bóc lột dân, nhưng
triều đ́nh bỏ qua. Thêm vào đó có thiên tai, hạn hán, cào cào, châu chấu tàn phá
mùa màng. Bịnh dịch lan tràn. Dân chúng đói khổ ta thán :
Trong cái đời Tự Đức
Vợ con th́ nheo nhóc
Chồng lại phải phu
phen
Những muốn vạch trời
lên
Kêu gào cho hả dạ :
Cơm khoai th́ nỏ có (=
không có ǵ hết)
Rau cháo lại cũng
không
C̣n một bộ xương sống
Vơ vất đi ăn mày
Chết xó chợ lùm cây
Quạ kêu vang tứ phiá
Xác quăng đầy nghĩa
địa
Thây vứt thối bên cầu
Trời ảm đạm u sầu
Cảnh hoang tàn đói rét
Người dân nghèo cùng
kiệt
Đành lưu lạc tha
phương
Để chết chợ chết đường
…
Dân đói th́ nổi loạn,
tính chung bốn triều Nguyễn từ Gia Long đến Tự Đức có 405 cuộc nổi loạn.
Đời Hoạt Động của PHAN THANH
GIẢN
Giữa bối cảnh như thế th́
Phan Thanh Giản bước chân vào triều, nhận chức Hàn Lâm Viện Biên Tu (Chánh thất
phẩm). Muà thu năm Minh Mạng thứ 7 (1827) vua khen :”Người Nam Kỳ như Phan Thanh
Giản, ḷng ngay chí chắc, học rộng tài cao, phải khuyến khích. Phan Thanh Giản
lập công lao, trẫm sẽ gia tăng quyền lực.”
Năm Minh Mạng thứ 8, chỉ
hai năm sau ngày ông bước vào thế giới quan trường, giữa những ngày mưa dầm dề,
ở kinh thành nước trắng đồng, dân chúng tả tơi xơ xác, hăi hùng trước cái nạn
đói kinh hoàng đang bày ra trước mắt, Phan Thanh Giản viết sớ dâng về triều. Vua
Minh Mạng xem xong cau mày khó chịu. Nhà vua thấy như Phan Thanh Giản đổ tội cho
ḿnh :”Trời mưa hạt lớn là điều âm thanh xin bệ hạ trau ḿnh sửa đức, bớt hậu
đ́nh với kẻ tần phi, đặng hạ ḷng trời, dân nhờ hạnh phúc.”
Nh́n Phan Thanh Giản,
Minh Mạng quở, giọng bực :”Khi trẫm c̣n làm hoàng tử, tần phi bao nhiêu, bây giờ
cũng bấy nhiêu. Sao ngươi không suy nghĩ, mà dám tâu quấy ?” Phan Thanh Giản vẫn
quỳ thưa :”Kính tâu bệ hạ, mọi việc đều ở ḷng trời. Trời đă quở, tức là trời
không thuận. Mong bệ hạ v́ con dân của bệ hạ đang chịu cơn hồng thủy ghê gớm này
mà nghĩ lại cho con dân được nhờ.”
Minh Mạng im lặng. Tuy
giận, nhưng xét cho cùng, Phan Thanh Giản là người trong sáng và tâm đức, chẳng
thế mà y vừa lấy vợ được bảy ngày đă nhờ vợ về chăm sóc cho cha mẹ ở Vĩnh Long
đang già yếu. Y thị thương chồng, cưới cho y một nàng hầu, đưa ra Huế lo sớm tối
cho y, y lại từ chối cho về. Đấy đúng là “quân tử sĩ, kỳ ngôn nhi quá kỳ hành.”
(nói sao làm vậy). Cũng từ đó các quan trong triều gặp Phan Thanh Giản càng kính
nể.
Năm Minh Mạng thứ 9
(1829), Phan Thanh Giản được vua khen về việc dâng sớ dẹp loạn ở Trấn Ninh :”Lời
khanh rất hợp ư trẫm. Diệt loạn tặc phải diệt từ lúc chưa thành h́nh, th́ sức ít
mà dễ, chứ lúc chúng đă phát lên rồi th́ dùng sức gấp đôi vẫn khó.” Nhưng hai
năm sau, Minh Mạng thứ 11 (1831), vị quan văn cầm quân đă thất trận trước giặc
mọi (đồng bào miền thượng) ở Quảng Nam. Minh Mạng lại khó chịu, phán :”Giáng
chức cho làm tiền quân hiệu lực.” Phan Thanh Giản vác giáo đi đầu đoàn quân mỗi
khi đánh nhau. Các quan lo sợ cho tính mạng của ông, ông điềm nhiên trả lời
:”Lệnh vua là lệnh trời, tôi đâu dám căi.”
Dẹp xong giặc, ông được
gửi vô Nam sắp đặt mọi việc ở Trấn Tây (Châu Đốc, Hà Tiên). Phan Thanh Giản lấy
việc công làm trọng. Tuy vô Nam, ông không tạt về thăm nhà. Ông viết thư cho
cha, mời cha ra chơi nơi ông đi kinh lư để cha con gặp nhau. Xong việc trong
Nam, ông nhận chiếu chỉ triều đ́nh làm bố chánh Quảng Nam, hộ lư tuần phủ quan
pḥng.
Năm 1837, Minh Mạng thứ
17, nhà vua muốn ngự giá Ngũ Hành Sơn, thuộc tỉnh mà Phan Thanh Giản nhậm trọng
trách. Phan Thanh Giản tâu xin vua bỏ ư định này, cho đỡ tốn công quỹ và tránh
cho dân khỏi phải phục dịch. (Lần vua ngự tuần ra Bắc, có 5 hậu cần theo xa giá,
lên tới 17500 người, voi 44 con, ngựa 172 con, hành cung xây 40 nơi, chi phí 100
vạn quan. Dân phu phải đắp đường sá, sắm củi đuốc, cắt cỏ cho voi ngựa, bỏ hết
việc tư lo việc công.)
Vua Minh Mạng giận, ra
lệnh giáng Phan Thanh Giản làm Lục-Phẩm Thuộc-Viện, giữ việc quét dọn các bàn
ghế ở công-đường tại Quảng Nam. Nhưng ít lâu sau, nhờ Trương Đăng Quế can thiệp,
Minh Mạng thăng cho Phan Thanh Giản chức Nội-các Thừa-chỉ, và chẳng bao lâu được
giữ chức Thị-lang hộ bộ sung Cơ-mật-viện Đại Thần. Vua sai Phan Thanh Giản đi
kinh lược Hà Tĩnh, Nghệ An, Thanh Hoá. Khi về đến triều, gặp sớ bộ hộ quan điạ
phương dâng lên, ông sơ ư quên đóng ấn vào tờ sớ tâu, bị giáng chức làm lang
trung, biện lư hộ vụ và lănh việc coi mỏ vàng ở Chiêu Đàm, Quảng Nam, và kế đó
trông coi việc khai thác mỏ bạc ở Thái Nguyên.
Thấy dân phu lam lũ, vất
vả, số người chết lên đến hàng trăm, mà số vàng bạc thu được chẳng là bao nhiêu,
Phan Thanh Giản viết sớ dâng vua. Minh Mạng hạ lệnh băi việc khai thác mỏ. Phan
Thanh Giản về triều lănh chức Phó-sứ thông Chánh-ty và sau lên chức Thị-lang Bộ
Hộ.
Được tin thân sinh qua
đời, Phan Thanh Giản xin về quê chịu tang cha. Những ngày ở lại quê hương, không
ngày nào Phan Thanh Giản không ra thăm mộ cha, đắp thêm đất, nhổ cỏ, dọn dẹp
sạch sẽ và đốt hương lạy cha. Trong thời gian tang cha, Phan Thanh Giản không
đến buồng vợ. Bà vợ đau, ông chỉ đứng trước cửa pḥng căn dặn thuốc men. Ngày
ông ra đi, bà vợ khóc năn nỉ, ông nán lại một ngày, nhưng việc công là trọng,
ông đành dứt áo ra đi, để lại cho vợ một bài thơ tâm sự :
Từ thuở xe tơ mối chỉ hồng
Ḷng này ghi tạc có non sông
Đường mây cười tớ ham dong
ruổi
Trướng liễu thương ai chịu
lạnh lùng
Ơn nước, nợ vua chưa trả
đặng
Cha già, nhà khó cậy nhau
cùng
Mấy lời dặn bảo khi lâm biệt
Rằng nhớ, rằng quên ḷng hỡi
ḷng.
Ông trở lại triều đ́nh,
vừa lúc vua Thiệu Trị xuống chiếu cầu lời trực ngôn. Phan Thanh Giản t́m hiểu và
được biết nhà vua thấy luồng bạch khí dăng ngang trời, báo nhiều điềm chẳng lành
cho nước Việt Nam. Ông viết sớ :”Mong rằng trong giờ phút rỗi răi, bệ hạ cho
triệu năm mươi ba đại thần kỳ lăo, hỏi về quốc kế biên pḥng, một mặt khác kêu
gọi các viên chức lớn ở các địa phương nên đem hết trí nghĩa ra, nêu lên các
điều lợi hại về đời sống của dân. Hoàng thượng sẽ chọn điều tốt đem ra thi hành,
c̣n bao nhiêu điều dở th́ sẽ bỏ đi.”
Nhưng rồi, Phan Thanh
Giản nhận thấy vua Thiệu Trị không hề có một sửa đổi nào. Bọn quan lại, đám nịnh
thần vẫn ngang nhiên quấy đảo triều đ́nh. Bọn cung tần, mỹ nữ ngày đêm vẫn lượn
là quanh vua. Quan lớn quan nhỏ ức hiếp dân chúng mỗi ngày một tăng.
Rồi vua Thiệu Trị băng
hà, Tự Đức lên ngôi, mọi việc vẫn như cũ, dân t́nh khắp nơi đói rách, nỗi oan
ngửa cổ kêu trời không ai thấu tỏ. Tự Đức một vị vua anh minh, học rộng, dám cải
trang khoa cử, đề cao văn hoá dân tộc, tạo điều kiện thuận lợi cho quốc sử
quán làm việc.
Nhà vua này trọng văn hơn
vơ, nhưng trước sau vẫn phụ thuộc đ́nh thần.
Nguyễn Tri Phương và Phan
Thanh Giản dâng tám điều trần lên vua :
1. Xin vua cẩn thận, đừng
ngự ra thủy tạ mà tắm sông hóng mát. Đừng ngự đến hậu bộ mà coi cưỡi ngựa chạy
đua.
2. Xin đừng ham coi hát
xướng.
3. Xa tránh kẻ thấp hèn.
4. Xin tiết kiệm bớt lăng
phí, dừng ngay việc xây cung điện lăng tẩm để mua súng ống.
5. Bớt kẻ cận thần.
6. Xin vua lựa người trung
lương mà dùng.
7. Xin bớt công việc, cho
lính rảnh rang để tập trận đồ, lăn khên, bắn súng.
8. Xin vua tăng lương bổng
để các quan trau dạ thanh liêm.
Vua hứa sẽ sửa đổi, nhưng
chưa kịp thi hành th́ ngày 31-8-1858, năm Tự Đức thứ 10, Rigault de Genouilly
dẫn hai ngàn ba trăm quân Pháp và Tây-ban-nha, mười ba tàu chiến đến Đà Nẵng, có
cả soái hạm và chiến hạm chạy hơi, pháo hạm và vận hạm.
Tại sao Rigault de
Genouilly chọn Đà Nẵng để đánh đầu tiên ? V́ ở đó tàu thuyền ra vào dễ dàng, lại
được che chở khỏi gió băo đại dương. Đà Nẵng cách kinh thành Huế khoảng 100 cây
số, dùng làm bàn đạp tấn công trung tâm chính trị của nhà Nguyễn ở Huế bằng cả
đường bộ và đường thủy.
Ngày 01-9-1858 vừa đưa
tối hậu thư, triều đ́nh chưa kịp trả lời, họ nổ súng lấy pháo đài An-hải. Ngày
hôm sau đạn đại bác nổ ran trời. Đà Nẵng ch́m trong khói lửa và nỗi hỗn loạn của
dân chúng. Pháo đài Điện-hải mất trong 30 phút. Tổng-thống quân vụ đại thần Lê
Đ́nh Lư với hai ngàn binh sĩ cũng không giữ nổi. Ông bị thương ở Cẩm Lệ, đưa
vơng về Quảng Nam th́ mất.
May nhờ Kinh-lược Nguyễn
Tri Phương giữ chức Tổng-thống, Đề-đốc Chu Phúc Minh cùng với quân Đào Trí, vừa
chống đỡ, vừa đắp đồn lũy, lập liên tiếp ba pḥng tuyến, ban đêm dạy binh lính,
binh thư, đồ trận. Quân Việt giữ chân quân viễn chinh lại, tại bán đảo Sơn Trà.
Lúc đầu, quân ta không phản công, tránh đụng độ với quân Pháp và cũng chẳng t́m
thương thuyết. Với thời gian, quân Việt được phần thắng lợi. Quân Pháp không
chịu được khí hậu nóng và ẩm thấp, sanh bịnh nóng lạnh, bịnh kiết lỵ, bịnh da lở
ghẻ. Họ phải lặn hụp trong bùn để xây đồn. Muỗi, đỉa, kiến lửa quấy họ không
ngớt. Phần lại thiếu tiếp tế lương thực, ăn uống không đầy đủ, lúc ấy quân Việt
phản công, đặt ổ súng các nơi. Phá ổ này, họ đặt ổ khác. Họ tung ra những tin để
làm nao núng ḷng quân Pháp, quân Tây Ban Nha : tổng phản công sắp tới nơi.
Những người phao tin là những kẻ buôn bán lương thực cho Pháp. Có nhiều trận
đụng độ, quân Việt chết rất nhiều nhưng không nản chí.
Về phiá các chỉ huy Pháp,
họ vỡ mộng. Họ trách các giáo sĩ sao quá lạc quan : đâu là hàng muôn người Công
Giáo, người bản xứ đến giúp kẻ giải phóng họ ? Đâu là dân chúng muốn thoát khỏi
cái ách hà chính độc tài ? Chỉ thấy vài người đến buôn bán, hoặc đến xin tị hộ,
v́ một lư do mờ ám, trong đó có người Trung Hoa và gián điệp. Tuy vậy, giám mục
Pellerin xin Rigault de Genouilly can thiệp miền Bắc, viện lẽ giáo dân bị ngược
đăi. Rigault de Genouilly từ chối, và đem binh đánh miền Nam. Theo ư hắn, đánh
Sài G̣n th́ dễ dàng hơn và chắc thắng. Tàu chiến lớn có thể ra vào được là
phương tiện tối ưu, yểm hộ cho các cuộc chiến đấu trên bộ. Chiếm được Sài G̣n,
đoàn quân viễn chinh sẽ không c̣n lo ǵ về việc tiếp tế lương thực nữa. Đồng
bằng sông Cửu Long là vựa lúa của Việt Nam. Ngược lại, triều đ́nh Huế sẽ gặp
nhiều khó khăn trong vấn đề đó. Hơn nữa, chính thực dân Anh tại Singapore và
Hương Cảng lúc này cũng đang có dự định chiếm lấy Nam Kỳ, điều đó làm cho thực
dân Pháp càng nôn nóng, muốn hành động gấp.
Ngày 10-2-1859, Rigault
de Genouilly để lại tại Đà Nẵng ba đại đội và đem 2000 quân binh đánh chiếm các
pháo đài ở Vũng Tàu. Ngày 11-2-1859, chúng ngược ḍng sông đánh đồn Cần Giờ. Sau
đó, chúng liên tiếp đánh chiếm năm đồn khác và hai chiếc kè ngăn sông. Ngày
15-2-1859, chúng tới sát chân thành Gia Định. Hệ thống pḥng ngự vùng này có
hai pháo đài ở tả ngạn và hữu ngạn sông Sài G̣n, một chiếc kè ngăn sông và thành
Gia Định cách bờ sông 800 mét. Cả hệ thống này đến ngày 17-2-1859 th́ rơi vào
tay địch, sau khi đă kịch liệt chống cự lại chúng. Hộ-đốc Gia Định Vơ Duy Ninh
lui về huyện Phúc Lộc th́ tự sát. Án-sát Lê Từ cũng tự vẫn chết theo thành.
Chiếm thành Gia Định, địch đă thu được 200 khẩu đại bác các loại, 2 vạn súng,
gươm giáo, 85 tấn thuốc súng, một kho thóc đủ nuôi bảy tám ngh́n người trong một
năm, và rất nhiều thứ khác, như tiền đồng, tiền kẽm, chiến thuyền, v.v. Đặc biệt
là ở đây có đầy đủ lương thực, khác với Đà Nẵng.
Được tin cấp báo liên
quân Pháp-Tây Ban Nha chuyển hướng tấn công vào miền Nam, Tự Đức phái Tôn Thất
Hiệp đem viện binh vào Nam, cùng những tướng lănh có kinh nghiệm chiến đấu ở mặt
trận Đà Nẵng như Nguyễn Duy, để phối hợp với Trương Văn Uyển Tổng-đốc Long Tường
(Vĩnh Long và Định Tường) cùng bàn tính kế hoạch chống giữ.
Cuối tháng 2-1859, Trương
Văn Uyển điều động quân đi các nơi, định tấn công quân Pháp. Uyển đóng đại bản
doanh gần chùa Cây Mai, phiá Tây-Bắc Chợ Lớn. Ngày 5-3-1859, Pháp được tin vội
đem quân chia làm hai cánh, đánh rất mạnh vào vị trí quân Việt Nam. Quân Việt
Nam chân ướt, chân ráo chưa kịp bố trí pḥng ngự, bị thua to. Trương Văn Uyển bị
thương nặng phải rút lui về Vĩnh Long.
Quân Pháp tuy thắng trận
phải rút về Sài G̣n v́ quân số ít. Ngày 8-3-1859, chúng phá hủy thành Gia Định,
đốt cả kho thóc ở đó. Kho này cháy hai năm vẫn chưa tắt hẳn. Chúng cho quân tập
trung ở một đồn cũ của Việt Nam là đồn Hữu B́nh ở ven sông Bến Nghé để thủy lục
cùng phối hợp pḥng thủ cho dễ.
Sang tháng 4-1859,
Rigault de Genouilly lại đem chủ lực quân ra Đà Nẵng, chỉ để lại ở Sài G̣n độ
1000 quân. Lợi dụng lúc chủ lực quân địch xa, quân Việt tăng cường thắt chặt
ṿng vây. Một hệ thống chiến lũy được xây dựng ở Chí Hoà. Ngày 21-4-1859,
Thiếu-tá Jaurégui-Berry cầm đầu một đạo quân 800 người cả Pháp và Tây Ban Nha
không tiến ra được đến Chí Hoà v́ gặp sự kháng cự mănh liệt của quân Việt. Lần
này quân Việt chiến đấu rất anh dũng, đẩy lui quân địch ra ngoài ṿng chiến đấu,
trong đó có 14 tử thương.
Trở lại Đà Nẵng,
Rigault de Genouilly thấy ḿnh bị vây, ngày 8-5-1859 đánh mở ṿng vây với nhiều
hao tổn : 88 thương vong (45 Pháp và 43 Tây Ban Nha). Nguyễn Tri Phương động
viên quân đội, xây dựng pḥng tuyến mới dài 1500 mét ở ngay sát đằng sau pḥng
tuyến cũ mà có phần kiên cố hơn. Pḥng tuyến mới, vẫn giam chân quân địch lại
như cũ, khiến chúng gặp nhiều khó khăn trong đời sống hàng ngày. Tháng 6-1859,
dịch tả hoành hành, hai trăm người thiệt mạng. Trước t́nh thế đó, Rigault de
Genouilly báo cáo về chính phủ Pháp với lời lẽ bi đát như sau :”Càng đi sâu vào
t́nh h́nh quốc vương Annam … th́ không thể không công nhận rằng cuộc chiến tranh
chống nước này c̣n khó hơn cuộc chiến tranh chống vương quốc Trung Hoa.” Chính
phủ Pháp đành yêu cầu De Genouilly mở cuộc điều đ́nh với Việt Nam, và cho phép
ông ta nếu cần có toàn quyền quyết định rút quân ra khỏi Việt Nam.
Sau cuộc tiếp xúc giữa
đại diện Pháp-Việt, lệnh ngừng bắn được ban ra ngày 18-6-1859. Ở khoảng giữa hai
pḥng tuyến, quân Việt Nam dựng lên một ngôi nhà dùng làm trụ sở điều đ́nh, bắt
đầu từ ngày 22-6-1859.
Những điều Pháp yêu cầu
có 3 điểm chính:
1. Pháp được đặt lănh sự
toàn quyền ở Huế.
2. Việt Nam phải để cho Pháp
tự do truyền đạo.
3. Việt Nam phải để cho Pháp
được tự do buôn bán và đặt thương điếm tại Việt Nam.
Cuộc thương thuyết kéo
dài trong hơn hai tháng, De Genouilly bực ḿnh, buộc Việt Nam đến ngày 6-9- 1859
phải thoả măn các yêu sách của y.
Ngày 15-9-1859, De
Genouilly tấn công quân đội Việt Nam. Thoạt tiên quân Việt Nam trương cờ, thúc
voi tiến tới theo nhịp thanh la và trống. Cánh quân này có mười con voi chiến,
trên mỗi voi đặt hai khẩu thần công và súng trường, do sáu người lính điều
khiển, dàn thành hàng ngang chữ nhất. Trước sự xuất hiện bất ngờ của quân đội
này, quân Pháp – Tây Ban Nha có phần hoang mang và phải sử dụng đến đội dự bị để
đối phó. Cuộc chiến đấu diễn ra rất ác liệt khắp mọi nơi. Quân Việt Nam có chiến
lũy kiên cố với hầm hào dày đặc, nhưng trước sự pháo kích hơn hẳn của địch đă
dần dần núng thế.
Liên quân Pháp-Tây Ban
Nha tuy thắng trận nhưng phải trả giá rất đắt – 50 thương vong – và vẫn không
giải quyết được vấn đề ǵ, lại phải rút về vị trí cũ. Thế rồi một pḥng tuyến
thứ ba không kém phần kiên cố lại được Nguyễn Tri Phương xây dựng, khiến cho
Rigault de Genouilly sau một năm đem quân đánh Đà Nẵng vẫn giậm chân tại chỗ và
phải xin về Pháp nghỉ.
Đô đốc Page đến thay, cố
đánh một trận lớn để bắt Việt Nam phải điều đ́nh, chấp nhận những điều kiện khó
khăn của hắn. Mục tiêu tấn công lần này không c̣n là đồn lũy Việt Nam đối diện
với pḥng tuyến Pháp ở vùng phụ cận Đà Nẵng, mà là hệ thống pháo đài chặn giữ
con đường ra Huế, như pháo đài Định Hải, Chân Sảng, và những pháo đài ở đèo Hải
Vân, hy vọng uy hiếp Huế…
Từ 4 giờ sáng ngày
18-11-1859, Page cho năm tàu chiến và một tàu chở lục quân tiến đánh các pháo
đài Định Hải và Châu Sảng. Các pháo đài Việt Nam bắn trả lại rất kịch liệt. Mục
tiêu chính của các pháo thủ Việt Nam là chiếc tàu chỉ huy của Đô Đốc Page. Tàu
này bị trúng đạn nhiều chỗ và nhiều người bị thương vong, nhưng sau một hồi pháo
kích, kho thuốc súng của Việt Nam bị nổ. Page cho quân đổ bộ đánh chiếm các pháo
đài Định Hải và Chân Sảng. Hắn cũng xua quân đánh tiếp các pháo đài trên đèo Hải
Vân, nhưng không thành công nên chỉ đành chiếm các pháo đài sát biển. Tuy thắng
trận, Page không cải thiện được chút nào t́nh h́nh.
Tổng kết chiến sự Đà
Nẵng, đoàn quân viễn chinh đă mở 5 đợt tấn công lớn và trong trận nào cũng phá
vỡ được pḥng tuyến Việt Nam, thu được nhiều súng đạn, nhưng trận nào họ cũng bị
nhiều thương vong, và giữa hai trận tấn công lớn nhiều người trong bọn họ c̣n bị
thương vong, bắn trả, phục kích, tập kích. Kết quả là cho đến đầu năm 1860, họ
chỉ chiếm lĩnh được đảo Sơn Trà và vài cây số vuông quanh biển. Ngày 22-3-1860,
quân Pháp-Tây Ban Nha rút lui ra khỏi Đà Nẵng, phá hủy những kiến trúc của họ
xây dựng, đốt luôn những nhà lá của các thuyền chài và bỏ rơi những giáo dân đến
nhờ họ che chở trong năm trước.
Đô- đốc Page kéo quân vô
Nam. Mặt trận Pháp-Việt từ nay xoay về Sài G̣n. Tôn Thất Hiệp thống đốc các việc
ở Nam Kỳ lúc này chỉ nặng về hoà, nên không xúc tiến ǵ công việc chống Pháp,
mặc dầu quân số của Pháp rất ít, v́ chủ lực của Pháp lúc này đang ở Trung Quốc.
Nhân lúc mặt trận yên tĩnh
như vậy, 18-4-1860 Đô-đốc Page tuyên bố mở cửa bể Sài G̣n cho tàu buôn các nước
vào buôn bán. Trong bốn tháng, 70 chiếc tàu, 100 chiếc thuyền mành đă đến Sài
G̣n mua được 70000 tấn thóc gạo và các thứ hàng hoá khác. Pháp đă thu được nhiều
món tiền thuế lớn.
Thấy t́nh h́nh mặt trận
Sài G̣n không có ǵ là sáng sủa, vua Tự Đức bèn cử Nguyễn Tri Phương vào Nam Kỳ
làm Thống đốc quân vụ. Tháng 8-1860 Nguyễn Tri Phương lên đường vào Nam Kỳ. Nh́n
tổng quát, quân Pháp-Tây Ban Nha độ 1000 người, chiếm đóng tất cả khu Sài G̣n
Chợ Lớn. Khu này nằm trên bờ ba con sông : rạch Tân Hủ, sông Bến Nghé và rạch
Thị Nghè. Nhờ có thủy quân hơn hẳn Việt Nam, chúng đă hoàn toàn làm chủ trên ba
khúc sông bao quanh Sài G̣n Chợ Lớn, và cả trên sông từ Sài G̣n ra biển. Nhưng
về mặt bộ th́ liên quân Pháp-Tây Ban Nha chỉ kiểm soát được một dải đất hẹp, dài
khoảng 10 cây số, rộng khoảng 2 cây số ven bờ sông. Nguyễn Tri Phương động viên
quân dân củng cố và mở rộng chiến lũy có sẵn ở Chí Hoà, xây từ thời Gia Long,
sửa chữa lại dưới thời Minh Mạng. Chiến lũy này bao gồm một đại đồn và những
công sự ngoại vi. Đại đồn h́nh chữ nhật, dài khỏang 2 cây số rưỡi, rộng khoảng 1
cây số, nằm ngay trên đường Sài G̣n – Hóc Môn – Tây Ninh. Tường đồn cao 3 mét
rưỡi, dày 2 mét, có khoét nhiều lỗ châu mai, chung quanh có đào hào cắm chông và
có đặt pháo đài ở các góc đồn cùng những nơi xung yếu. Quân sĩ 12000 người, 1000
lính đồn điền, 11000 dân quân. Đại đồn chia làm 5 ngăn, ngăn nọ cách ngăn kia
bằng một bức tường kiên cố, có cửa thông nhau. Nếu quân địch chiếm được ngăn này
th́ ở ngăn khác quân Việt Nam vẫn tiếp tục chiến đấu được.
Từ đại đồn toả ra ba
nhánh chiến lũy. Nh́n về đại thể, hệ thống chiến lũy của Nguyễn Tri Phương cách
xa pḥng tuyến địch từ 1000 đến 1800 mét, và có ư đồ án ngữ không cho liên quân
Pháp-Tây Ban Nha đi vào nội địa theo hướng Biên Hoà – Tây Ninh – Mỹ Tho. Không
những thế, nhiều nhánh chiến lũy c̣n đang được tiếp tục xây dựng, thọt sâu vào
sát địch để đẩy lui chúng ra phiá bờ sông. Toàn thể chiến lũy dài khoảng 18 cây
số ở thế quặp chặt lấy địch trong khu Sài G̣n – Chợ Lớn.
Để đối phó lại, địch có
nhiều lần cho quân tuần tiễu, điều tra và phá hoại công sự của Việt Nam, nhưng
lần nào cũng bị đánh lui và có rất nhiều thương vong. Đồng thời Nguyễn Tri
Phương cũng cho quân đánh trả và quấy rối địch. Nhiều trận phục kích đă diễn ra
trên con đường tuần tiễu nối liền các hệ thống của địch, làm cho họ bị một số
thương vong, trong đó có đại úy Barbé tử trận cuối năm 1860.
Ngoài ra, Nguyễn Tri
Phương c̣n t́m cách liên lạc với Hoa Kiều ở Chợ Lớn, để cùng Việt Nam phối hợp
đánh địch. Thái độ Hoa thương ở Chợ Lớn lúc này có hai mặt. Một mặt về mối lợi
trước mắt, ngay từ khi quân Pháp mới tới Sài G̣n họ đă là người tiếp tế đắc lực
cho Pháp về những nhu yếu phẩm hằng ngày, đến khi Pháp mở cửa thương cảng Sài
G̣n cho tàu buôn các nước ngoài, họ cũng là những người đi thu thập mọi thứ hàng
hoá bị đọng lại ở lục tỉnh từ năm 1859 đem xuất cảng. Mặt khác, họ cũng tính
rằng Việt Nam có thể đánh bật Pháp ra biển, v́ thế họ đi nước đôi, vừa tiếp tế
cho Pháp vừa trao đổi thư từ với Nguyễn Tri Phương, nói ông có thể hoàn toàn tin
tưởng vào ḷng trung thành của họ.
T́nh h́nh chiến sự thay đổi
hẳn trong tháng 2-1861, sau khi quân Pháp chiến thắng Trung Hoa, và hoà ước Bắc
Kinh được kư kết. Chủ lực của họ kéo về phương nam, tiếp tục cuộc chiến đấu dở
dang với Việt Nam ở Nam Kỳ. Lực lượng quân đội viễn chinh lúc này kể cả thủy lục
có khoảng 8.000 người với hơn 30 tàu chiến đủ loại và nhiều thuyền chuyên chở,
150 kỵ binh Phi Luật Tân, 600 lao dịch lấy ở Quảng Châu. Đô đốc Charner tổng chỉ
huy quân đi viễn chinh đă rất ngạc nhiên khi tận mắt nh́n thấy sự tiến triển của
chiến lũy Việt Nam. Hắn chuẩn bị đánh một trận lớn để phá vỡ chiến lũy, lấy đà
tiến lên đánh chiếm toàn thể lục tỉnh.
Charner là một con cáo
già, liệu đánh vỗ mặt th́ sẽ gặp nhiều sức kháng cự. V́ thế hắn đă quyết định
tấn công về phiá bên phải pḥng tuyến Việt Nam, rồi tiến lên đánh vào đàng sau
đại đồn Chí Hoà. Trong khi đó th́ thủy quân sẽ ngược ḍng sông Sài G̣n đánh vào
phía trái pḥng tuyến Việt Nam và chặn đường liên lạc của Việt Nam trên đường
Sài G̣n – Biên Hoà. Chúng đă nghi binh, làm như định đánh thẳng vào trước mặt
pḥng tuyến Việt Nam. Quân Việt Nam dĩ nhiên phải tập trung đề pḥng phiá trước
mặt pḥng tuyến. Nhưng ngày 24-2-1861, Charner kéo 30 tàu chiến cùng với 3.000
quân tấn công vào phía bên phải pḥng tuyến Việt Nam từ bốn giờ rưỡi sáng. Trận
đánh đến trưa th́ kết thúc. Pháp chiếm được tiền đồn bên phải pḥng tuyến Việt
Nam, với 66 thương vong : 6 chết trận, 60 bị thương. Buổi chiều, trong lúc liên
quân Pháp – Tây Ban Nha nghỉ để chỉnh đốn, quân Việt Nam cho voi từ đại đồn xông
ra đánh, nhưng không thành công.
Sáng ngày 25-2-1861,
Charner cho đoàn quân tấn công chia làm 4 đội – ba đội xung phong đánh sau lưng
đại đồn và một đội dự bị. Trận đánh quyết liệt đă diễn ra trong suốt ngày
25-2-1861. Dưới sự chỉ huy của Nguyễn Tri Phương, quân Việt Nam đă chiến đấu vô
cùng dũng cảm. Có nơi toàn thể đơn vị cho đến khi người cuối cùng bị tử trận.
Theo tài liệu Pháp th́ xác chết của quân Việt Nam bỏ lại ở hai ngăn cuối cùng
của đại đồn Chí Hoà đă trên 300. Đó là chưa kể các ngăn khác và các vùng chung
quanh. Chính Đô-đốc Charner trong báo cáo về chính phủ Pháp đă phải công nhận
như sau “Trong hai ngày 24 và 25 tháng 2, sự chống cự của địch đă vô cùng mănh
liệt.”
Về phiá Việt Nam, có
nhiều tướng lănh bỏ ḿnh : Nguyễn Duy em Nguyễn Tri Phương cùng tán lư Nguyễn
Duy Dữ, tán dương Tôn Thất Trĩ đă tử trận. Phan Thế Hiển bị đạn xuyên qua ngực,
vơng về Biên Hoà. Nguyễn Tri Phương bị đạn ở bả vai phải rút về Tân Sơn Nhứt rồi
Biên Hoà. Trước khi chết Phan Thế Hiển, vị phó tướng, nói với Nguyễn Tri Phương:
“Trong đời cầm binh, tôi chưa thấy trận nào quyết liệt, dữ dội như trận Chí Hoà
này. Ḷng can đảm liều ḿnh của binh lính ta không thua họ. Nhưng về binh khí
th́ không thể thắng nổi họ. Phải lo dưỡng dân, nuôi quân, mua binh khí của họ mà
đánh họ, may ra mới được.”
Về phiá quân đi viễn
chinh có 2 sĩ quan bị thương : tướng Vassoigne tổng chỉ huy trận đánh đă bị
thương nặng ngay từ ngày 24-2-1861, Charner phải thay thế. Đại tá Palanca chỉ
huy trưởng đội quân Tây-ban-nha cũng bị thương nặng.
Vua Tự Đức và triều thần
không biết là sáu tỉnh Nam Kỳ đă mất ngay từ lúc này. Binh tướng đă mất hết tinh
thần. Đại quân của triều đ́nh với tổng thống quân vụ đại thần Nguyễn Tri Phương
cơ mưu như vậy, ở đại đồn Chí Hoà mà c̣n phải thua, th́ giờ đây ai chống lại
được bọn Tây dương ? Cả quan lẫn quân đều run sợ trước sức mạnh của bọn Tây
dương. Cứ nghe tiếng súng của họ là bỏ chạy, c̣n đâu tinh thần để mà chiến đấu.
Charner muốn chiếm thêm
nhiều đất rồi mới thương thuyết. Hắn sai Trung-tá Bourdais theo đường sông và
Thiếu-tướng Page theo đường biển vào sông Cửu Long kẹp chặt thành Định Tường (Mỹ
Tho). Tiếng súng to, súng nhỏ nổ rền vang giữa buổi sáng, dân chúng nháo nhác xô
nhau mà chạy. Đô-đốc Nguyễn Công Nhàn mặt không c̣n hạt máu bỏ thành chạy, quân
sĩ uà theo. Quân Pháp vào thành mà không tổn thất bao nhiêu. Charner cho quân
lính dừng lại, sắp đặt việc cai trị.
Được tin Định Tường thất
thủ, vua Tự Đức gửi khâm sai đại thần Nguyễn Bá Nghi vào kinh lư Nam Kỳ, xem rơ
thực hư ra sao. Charner tiếp Nguyễn Bá Nghi trên hộ tổng hạm, do Nguyễn Trường
Tộ làm thông ngôn. Nguyễn Bá Nghi xin hoà. Charner đưa ra mười hai điều yêu
sách. Ngoài những điều về tự do buôn bán, tự do thông thương, tự do truyền đạo,
Charner đ̣i nhượng hẳn hai tỉnh Gia Định và Định Tường cùng với thị trấn Thủ Đầu
Một trong tỉnh Biên Hoà, và đ̣i Việt Nam bồi thường chiến phí là bốn triệu đồng
tiền bạc Mễ Tây Cơ. Trước khi rời hộ tổng hạm về kinh xin chỉ thị nhà vua,
Nguyễn Bá Nghi có yêu cầu Charner hăy tạm đ́nh chỉ các việc hành binh.
Nguyễn Bá Nghi về Huế tâu
: lúc này chấp nhận việc cầu hoà là hơn cả. Nhưng đại thần Trương Đăng Quế nghĩ
hoà lúc này lợi không bằng hại. Đ́nh thần ngả theo cái lư của Trương Đăng Quế,
nhưng chống giữ bằng cách nào th́ ai cũng lúng túng. Tự Đức xuống chiếu cầu
người tài ra giúp nước, cùng với lời hịch kêu gọi dân binh nổi dậy chống Pháp.
Đầu năm 1862, Bonard thay thế Charner, chiếm Biên Hoà, Bà Riạ và đảo Côn Sơn
(Poulo Condor). Sang tháng Ba, chiếm Vĩnh Long. Nửa đêm đốc thần Trương Văn Uyển
cho đốt kho súng và kho lương rồi trốn ra cù lao Minh. Quân Việt Nam tan tác bỏ
chạy.
Tự Đức sai PHAN THANH GIẢN
và Lâm Duy Hiệp lănh sứ mạng toàn quyền. Hai ông lên tàu Đoan Loan của ta, nhờ
tàu Forbin của Pháp kéo vào Gia Định. Trước khi vào hội đàm, hai ông t́m Nguyễn
Trường Tộ và Trương Vĩnh Kư.
Nguyễn Trường Tộ nói
:”Thưa đại nhân, việc nghị hoà không thể tránh khỏi, nhưng chỉ là tùy thời, ngăn
chặn họ đừng t́m cớ sinh sự đánh lan măi, để dân ta được thư thái, củng cố sức
lực, đợi thời cơ họ sơ hở mà thôi. Việc khôi phục sau này chẳng những phải t́m
trong bản quốc mà c̣n phải t́m nơi bốn biển trong thiên hạ.”
Trương Vĩnh Kư thưa :”Bẩm
đại quan, lúc này hoà là hơn cả. Đành phải nhượng cho họ một ít đất, mong sau
này t́m cơ hội mà thương lượng lại. Trong bốn tỉnh đă mất, cố nói khéo, chuộc về
một hai tỉnh may ra.”
Sau ngày 1-6-1862, năm Tự
Đức thứ 14, hai vị chánh phó sứ bước xuống tàu Duperré bắt đầu thương nghị với
Bonard và Palanca. Thông dịch viên không phải là Trương Vĩnh Kư, cũng không phải
là Nguyễn Trường Tộ, mà là Aubaret, một sĩ quan hải quân yêu chuộng văn hoá
Trung Hoa và Việt Nam, t́m ṭi học hỏi nhiều về ngôn ngữ Việt Nam. Cuộc hoà đàm
mà Bonard đă chuẩn bị thật ra là một tối hậu thư. Bonard đọc cho Phan Thanh Giản
và Lâm Duy Hiệp nghe từng khoản trong tối hậu thư ấy. Phan Thanh Giản t́m cách
hoà hoăn :”Thưa ngài Phó Đô-đốc, 12 khoản hoà ước này thật hệ trọng đến quốc gia
Đại Việt của chúng tôi. Nếu chúng tôi tự ư quyết định mà không một lời tâu đức
vua của chúng tôi, th́ chúng tôi không sao tránh khỏi sự quở trách, và hoà ước
dẫu có được kư mà nhà vua không phê chuẩn th́ làm sao thi hành được.”
Bonard trả lời :”Nếu các vị
không thể quyết định ngày hôm nay th́ chúng tôi coi cuộc hoà đàm này là không
thành, cuộc chiến sẽ tiếp theo.”
Suy đi tính lại, Phan Thanh
Giản và Phạm Phú Thứ ngày 5-6-1862 đă kư hoà ước với mười hai khoản. Dưới đây là
những khoản chính :
* Sự tự do theo đạo Thiên
Chúa sẽ được ban hành trên toàn cơi nước Nam.
* Ba tỉnh miền Đông : Biên
Hoà, Gia Định, Định Tường và đảo Côn Sơn được nhượng cho Pháp. Nước Nam không
được ngăn trở tàu buôn Pháp mượn đường sang buôn bán với Cao Miên.
* Mở ba cửa khẩu, trong ấy
có Đà Nẵng, cho tàu buôn Pháp và Tây Ban Nha đến buôn bán.
* Nước Nam không được nhượng
đất cho cường quốc nào khác.
* Đền chiến phí, 4 triệu
đồng tiền bạc Mễ Tây Cơ cho Pháp và Tây Ban Nha.
* Người Pháp bằng ḷng trả
lại tỉnh Vĩnh Long cho xứ Nam, không tham dự vào việc riêng của xứ này. Triều
đ́nh Huế phải gọi ngay các quan mà triều đ́nh đă phái đi từ trước hay trong thời
kỳ chiến tranh để điều khiển các cuộc hành binh trả thù, hiện đang lẩn trốn ở
các huyện bị chiếm đóng. Phải theo đúng điều kiện này Pháp mới trả lại Vĩnh
Long.
Sứ bộ lai triều, Tự Đức
xem qua hoà ước nổi giận :”Hai ngươi không những là tội nhân của triều đ́nh, mà
c̣n là tội nhân của muôn đời hậu thế. Tội các ngươi đáng phạt nặng, nhưng nghĩ
việc thương nghị ta coi như chưa thành, nay ta chỉ dụ cho Phan Thanh Giản làm
tổng đốc Vĩnh Long, Lâm Duy Hiệp làm tuần-vũ Thuận Khánh, để giao tiếp với người
Pháp, t́m cách uốn nắn những lầm lỗi trong hoà ước mà các ngươi đă phạm phải.”
Điều mà Phan Thanh Giản mong
muốn bây giờ là làm sao Bonard trả lại Vĩnh Long cho triều đ́nh. Bonard cảnh cáo
triều đ́nh phải thi hành đúng các khoản hoà ước vừa kư, không được để Trương
Công Định, Thiên Hộ Dương, Nguyễn Trung Trực quấy rối. Phan Thanh Giản viết thư
cho Trương Công Định :”Hiện nay, triều đ́nh đă kư hoà ước, hai bên tiếng súng đă
ngừng, hạ lệnh băi binh sao dám trái ? Vẫn biết hai chữ trung hiếu tốt đẹp vô
cùng, nhưng cái đẹp ấy phải có giới hạn, đạo thần dân, không nên vượt quá cái
giới hạn đó. Ví như con rắn mà vẽ thêm chân th́ đâu phải là con rắn ? Vậy th́
các ông không nên vượt quá giới hạn. Ví bằng các ông vượt quá giới hạn mà khôi
phục được dư đồ Định Biên th́ việc làm của các ông quả là vĩ đại. Nhưng khốn
nỗi, đại binh nay đă triệt hồi, các chưởng binh trước kia, thủ hiểm tại các rừng
núi, nay cũng tản mác đi các nơi, chỉ c̣n vỏn vẹn một số ít nghĩa quân đem ra
chiến đấu, chắc ǵ đă giữ được phần thắng ? C̣n để cố thủ, chắc ǵ đă thủ được
lâu ? Các ông miễn cưỡng làm ǵ …”
Nhưng thư gửi đi Trương
Công Định trả lại, ba lần gửi, ba lần trả. Phan Thanh Giản thương Trương Công
Định là người yêu nước, có chí can trường, định về triều tâu vua ra chiếu chỉ dụ
Trương Công Định về giúp vua, nhưng Bonard đă bao vây G̣ Công. Trương Công Định
bị một thủ hạ làm phản, đưa quân Pháp đến tận sào huyệt. Trương Công Định bị
thương, dùng ngay lưỡi gươm của ḿnh kết thúc cuộc đời ḿnh. Ấy là ngày
19-8-1864.
Tự Đức c̣n đang ấm ức v́ đă
mất ba tỉnh miền Đông, năm 1863 cử sứ Phan Thanh Giản, Phạm Phú Thứ, Nguỵ Khắc
Đản sang Pháp xin chuộc. Phái đoàn sáu mươi ba người cùng vàng bạc châu báu, các
đồ thượng tiến, như kiệu lớn sơn son thếp vàng và bốn cái tán làm tặng phẩm cho
Hoàng Đế Napoléon Đệ Tam cùng Nữ Hoàng Eugénie. Một sự ra đi tốn kém mà phần
thắng lợi chưa sao nh́n thấy rơ. Phan Thanh
Giản trước khi lên đường có hỏi ư kiến Nguyễn Trường Tộ. Tộ thưa :”Cái điều mà
triều đ́nh cho là phúc, sẽ là hoạ đấy. Hôm nay triều đ́nh cắn răng lấy tiền
muôn, bạc vạn ra chuộc lại ba tỉnh, th́ ngày mai họ kiếm cớ lấy lại.”
Phan Thanh Giản tiếc không gặp Trương Vĩnh Kư trước khi xuống tàu. Trương Vĩnh
Kư là thông ngôn cho phái đoàn Pháp. Suốt cuộc hành tŕnh, Trương Vĩng Kư rất
thận trọng trong mọi giao tiếp. Thông dịch viên của sứ bộ Việt Nam là Nguyễn Văn
Trường chết trên đường đi, chôn ở Aden.
Những ngày chờ đợi hoàng đế
Napoléon Đệ Tam nghỉ mát trở về là những ngày đoàn sứ bộ Việt Nam sung sướng
nhất, bởi được tới tận các nhà máy đúc tàu bè, súng ống đạn dược và các dụng cụ
thông thường mà lạ lùng.
Tại điện Tuleries ngày
5-11-1863, Phan Thanh Giản đă yết kiến Napoléon Đệ Tam, dâng thư của vua Tự Đức
và bầy tỏ nỗi
Hoàng đế Pháp có vẻ ưng
thuận, giao cho bộ ngoại giao trực tiếp đàm đạo với sứ thần mong ước được chuộc
lại ba tỉnh đă mất. Việt Nam. Tổng-trưởng Achille Fould nói :”Hiện nay ngân sách
chúng tôi thâm thủng đến 972 triệu quan. Chúng tôi không muốn chi tiêu nhiều cho
cuộc viễn chinh. Các ngài yên tâm, Hoàng đế chúng tôi đă ra lệnh cho chúng tôi
nghiên cứu một hoà ước mới, trả đất đai lại cho các ngài để lấy tiền cân đối
ngân sách chính phủ.” Một hoà ước mới được thảo ra, trao cho sứ bộ Việt Nam
trước khi lên đường về. Aubaret và Trương Vĩnh Kư dịch ra Hán văn. Pháp đ́nh cho
biết hai nước sẽ thương thuyết tại Huế.
Trở về kinh đô, sứ bộ được
triều đ́nh tiếp đón trọng thể ở điện Thái Hoà. Sau khi nghe báo cáo, nhà vua coi
như Phan Thanh Giản đă gỡ cho ḿnh mối nhục ngh́n vạn năm. Tự Đức vui vẻ phong
ông làm thượng thư bộ lại như cũ. Phan Thanh Giản lại tâu thêm :”Sự giầu có,
mạnh mẽ và các việc khôn khéo của nước Pháp nói không hết.” Đúng là : Bá ban
xảo kế, tề thiên địa. Duy hữu tử sanh, tạo hoá quyền. (Trăm nghề khéo léo bằng
trời đất. Duy việc sống chết, để quyền cho tạo hoá).
Phan Thanh Giản thừa dịp ấy
tâu xin vua nên canh tân đất nước, gửi sinh viên ra ngoại quốc học, mở rộng giao
thương, và không ngăn cản việc truyền đạo. Tự Đức không trả lời. Bọn nịnh thần
to nhỏ chê bai Phan Thanh Giản mới đi nửa năm mà đă thần phục người Pháp sát
đất, c̣n nói ǵ đến việc chống lại họ để giữ nước. Ra về ông buột miệng than :
Từ ngày đi sứ tới Tây
Kinh,
Thấy việc Âu Châu phải
giật ḿnh.
Kêu rú đồng ban, mau
tỉnh dậy,
Hết ḷng năn nỉ, chẳng
ai tin.
Aubaret mở cuộc thương
thuyết cùng Phan Thanh Giản, Trần Tiễn Thành, Phan Huy Vỵnh về một hoà ước mới
từ ngày 16-6-1864 đến ngày 15-7-1864. Hai bên đă thoả thuận kư hiệp ước trước
khi chia tay :
1. Hoàng đế Pháp chịu trả
lại cho Hoàng đế Đại Nam quyền cai trị ba tỉnh Gia Định, Biên Hoà và Mỹ Tho.
2. Việt Nam nhường đứt cho
Pháp các nơi dưới đây :
. Thành phố Sài G̣n Chợ
Lớn,
. Đồn Thủ Đầu Một,
. Đồn Mỹ Tho,
. Ḍng sông nhà giây thép,
. Băi Gánh Rái (Vũng Tàu),
. Sông Sài G̣n,
. Núi Nùa (Bà Riạ),
. Đảo Côn Sơn.
3. Mỗi năm Việt Nam phải trả
cho Pháp hai triệu quan trong 40 năm liên tiếp, hoặc bằng tiền hoặc bằng sản vật
có giá tương đương.
Vua Tự Đức hài ḷng.
Trong lúc ấy, Chasseloup
Laubat thượng thư bộ hải quân kiêm bộ thuộc địa Pháp, nh́n thấy một đồng bằng
ph́ nhiêu mênh mông từ bốn tỉnh Nam Kỳ qua Cao Mên, cùng với con sông Cửu Long
nối qua lục địa sang Trung Hoa, tơ lụa phong phú và được ưa chuộng. Chasseloup
Laubat dâng sớ tâu rơ mọi việc lợi hại và xin Hoàng Đế v́ quyền lợi của Đại Pháp
mà từ chối việc trả đất cho triều đ́nh Huế. Napoléon III là người không quyết
định, hay thay đổi, người nào nói chuyện với ông ấy lần chót là người ấy có lư.
Dẫu đang thiếu hụt ngân sách trầm trọng và một cuộc chiến tranh Pháp Đức có cơ
bùng nổ một ngày gần đây, Napoléon III quyết theo lời cầu khẩn của Chasseloup
Laubat.
Tháng 2-1865, năm Tự Đức thứ
16, Aubaret trở ra Huế báo với Tự Đức rằng Hoàng Đế Pháp nghĩ lại, xin vua Đại
Nam cứ y nguyên hoà ước Nhâm Tuất thi hành. Tự Đức lặng người. Nhà vua không ngờ
người Tây dương tráo trở như thế. Liền lúc ấy, triều đ́nh nhận được một tin khẩn
cấp của Tổng-đóc Vĩnh Long Trương Văn Uyển về ư đồ người Tây dương trước ba tỉnh
miền Tây. Cả đ́nh thần nhốn nháo.
Tự Đức hỏi :”Chiến th́ chiến
cách nào đây? Chiến mà thắng nổi, con dân ta đâu sợ hao xương tổn máu ? C̣n hoà
? Hoà trong thế bại, chúng ép ta trăm bề. Người cẩn trọng như Phan Thanh Giản,
c̣n để họ lừa mà không biết.”
Quần thần đề nghị vua cử
Phan Thanh Giản vào kinh lư trong Nam. Tự Đức nh́n Phan Thanh Giản phán :”Trẫm
phong khanh làm hiệp biện đại học sĩ, hộ bộ thượng thư, sung kinh lược sứ, ba
tỉnh Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên. Từ nay trẫm tha tội cách lưu.”
Đầu năm Tự Đức thứ 16
(1866), Phan Thanh Giản đến soái phủ Sài G̣n. Trong cuộc gặp gỡ này, ông khẳng
định tôn trọng hoà ước mà hai bên đă phê, và mong đợi Pháp giữ uy tín một nước
lớn. Giám đốc bản sứ vụ Pháp ở Sài G̣n là Vial nhún vai :”Nước Pháp là một nước
văn minh, biết tôn trọng những ǵ ḿnh đă kư. Quân tử nhất ngôn, Khổng Tử đă dạy
như thế (Vial đă từng ở Trung Quốc, đă từng nghiên cứu Khổng Tử). Chỉ tiếc triều
đ́nh các ông không biết ḿnh chơi với ai, nên giấy chưa ráo mực, các ông đă ngầm
xúi dân phiến loạn chống chúng tôi.” Phan Thanh Giản bác luận điệu của Vial
:”Mong ông hiểu cho thiện ư của triều đ́nh chúng tôi, nước nào mà chẳng có kẻ
phiến loạn.” Vial nói :”Nhưng ít nhất các ông phải ra tay cùng chúng tôi để
chứng tỏ sự trung trực thi hành hoà ước.” Phan Thanh Giản điềm tĩnh trả lời
:”Mong ông hiểu cho chúng tôi, đất thuộc ai th́ người ấy giữ. Chúng tôi phải lo
các vùng đất của chúng tôi.”
Tháng Mười năm ấy, Vial cùng
cố Trường (Legrand de la Liraye) ra Huế gặp triều đ́nh xin mua ba tỉnh Vĩnh
Long, An Giang và Hà Tiên.
Tự
Đức nổi giận :”Người Tây dương thật ngang ngược. Ta có phải là ông vua bán nước
đâu mà họ đ̣i mua !”
Nói vậy nhưng Tự Đức hạ lệnh cho Phạm Phú Thứ và Phan Huy Vịnh đến sứ quán Pháp
điều đ́nh. Vial mỉm cười nói :”V́ muốn giữ mối giao hoà hai nước và v́ tôn trọng
hoà ước nên Đại Pháp mới xin được mua. C̣n nếu các ngài không chịu bán, e những
người ứng mộ gia tăng rồi lại gây ra việc binh đao.”
Trong lúc ấy, tân thống-đốc
miền Nam La Grandière, một tay thực dân lăo luyện gặp Phan Thanh Giản ở Sài G̣n
để thông báo quyết nghị của chính phủ Pháp sẽ chiếm ba tỉnh miền Tây. Vẫn với
giọng điềm tĩnh vốn có, Phan Thanh Giản nói: “Nước Đại Pháp và Đại Việt đă được
cải thiện tốt trong giao hảo. Trước sau tôi vẫn mong cái sự giao hảo kia ngày
càng tốt hơn. Sự bất hoà chưa bao giờ đem lại điều ǵ tốt đẹp mà ngược lại chỉ
tốn xương máu hai dân tộc.” La Grandière mỉm cười thân thiện :”Tôi trọng thái
độ điềm tĩnh và khôn ngoan của ngài. Nhưng rất tiếc, triều đ́nh các ông đối xử
với chúng tôi không như lời ông nói, và gần đây lại từ chối lời đề nghị cho
chúng tôi mua ba tỉnh miền Tây Nam Kỳ. V́ vậy một quyết định khác được thay thế,
chỉ mong ông đừng chống cự. Ngài nói đúng đấy. Cuộc giao tranh nào không đổ
xương máu và xương máu ai lại không làm đau ḷng cả ngài lẫn tôi.”
Phan Thanh Giản thấy mệt mỏi
và chán nản, làm đơn xin vua cho ông được nghỉ ngơi tuổi già. Tự Đức trách
:”Khanh chưa làm xong sứ mạng ta giao, khanh nghĩ sao ? Sao lại xin về ?”
Phan Thanh Giản cùng
Tổng-đóc Trương Văn Uyển đi thị sát ba tỉnh miền Tây, tới đâu ông cũng thấy dân
t́nh đau khổ rách rưới. Binh lính ngao ngán lo sợ. Từ Hà Tiên ông đi thẳng về Mỹ
Tho gặp Trung-tá Ansart đại diện cho đô đốc Lagrandière, tại sân sau một ngôi
đ́nh. Phan Thanh Giản hỏi ngay :”Tại sao các ông muốn chiếm ba tỉnh miền Tây Nam
Kỳ ? Các quan triều đ́nh không cố gắng thoả măn mọi yêu sách của quan Thống-đốc
sao ?” Ansat nghĩ ngợi một lúc xong đáp :”Nếu chính phủ Pháp muốn chiếm ba tỉnh
miền Tây th́ không phải chỉ để mở rng thêm lănh thổ, nhưng v́ một nhu yếu chính
trị, mà chắc ông hiểu hơn cả tôi … Tốt nhứt ngài nên nhượng ba tỉnh miền Tây cho
chúng tôi, đó là điều đảm bảo cho ḷng thành thật và ngay thẳng của triều đ́nh
các ngài.”
Phan Thanh Giản viết sớ tâu
về triều, cuộc gặp gỡ với Ansart đại diện cho Lagrandière ở Mỹ Tho, và báo động
khẩn mật t́nh h́nh ba tỉnh miền Tây, nhưng chẳng hiểu sao triều đ́nh không trả
lời. Vial công khai chia ba tỉnh miền Tây đang thuộc quyền triều đ́nh Việt Nam
thành tám vùng, mỗi vùng có thanh-tra-toà. Mới đây, tám thanh-tra-toà đă nhận
được thư của quản-đốc nội vụ Vial, thông tin về việc chiếm ba tỉnh Vĩnh Long,
Châu Đốc và Hà Tiên của Việt Nam :”Thống đốc quyết định chiếm ba tỉnh trên để
chấm dứt loạn lạc ở biên giới ba tỉnh miền Đông của chúng ta bởi những toán binh
phiến loạn và giặc cướp mà chính quyền Việt Nam bất lực không thể ngăn chặn, mặc
dầu có sự thỉnh cầu không ngớt của chúng ta.”
Ngày 17-6-1867, tàu binh
Pháp đến cửa thành Vĩnh Long. Legrand de la Liraye (cố Trường) thông ngôn cho
Pháp trao thư của Lagrandière cho Phan Thanh Giản, đại ư trong thư nói thẳng
rằng người Pháp cần chiếm ba tỉnh miền Tây v́ triều đ́nh Việt Nam dung dưỡng bọn
phiến loạn chống lại họ, và phạm hoà ước Nhâm Tuất. Phan Thanh Giản vừa đọc xong
tối hậu thư th́ Legrand de la Liraye nói :”Ngài Đô Đốc muốn mời ngài xuống du
thuyền L’Oudine để thương nghị.”
Lagrandière đón Phan Thanh
Giản và Vơ Doăn Thanh ở cửa du thuyền, mời vào pḥng họp và nói :”Chúng tôi yêu
cầu ngài giao toàn thành Vĩnh Long cho chúng tôi. Chúng tôi bảo đảm với ngài sẻ
không có một sự báo thù nào xẩy ra và trật tự sẽ được giữ nguyên như dưới sự cai
trị của các ngài.”
Giữ giọng trầm tĩnh, Phan
Thanh Giản trả lời :”Là thần dân nước Việt Nam, tôi chỉ có quyền giữ đất chứ
không có quyền giao đất.” Lagrandière đáp :”Ngài nói đúng, nhưng đây là lệnh.
Trong quân binh, đă là lệnh th́ buộc phải thi hành.” Phan Thanh Giản không nói
thêm một lời nào nữa, ông lặng lẽ lên bờ. Lagrandière cùng quân binh của y cặp
sát cạnh Phan Thanh Giản, tràn luôn vào thành Vĩnh Long.
Vào thành, Phan Thanh Giản
ngồi cạnh Trương Văn Uyển và Vơ Doăn Thanh, im lặng, trầm tĩnh. Đối diện ông là
Lagrandière. Phan Thanh Giản nh́n y hỏi :”Các ông c̣n muốn ǵ nữa ở tôi ?”
Lagrandière điềm nhiên :”Tôi muốn không có súng nổ và máu chảy, v́ vậy tôi mong
ngài viết thư riêng cho Tổng-đốc An Giang và Hà Tiên không nên chống cự chúng
tôi.”
Phan Thanh Giản đáp :”Ngài
để cho tôi về nhà suy nghĩ kỹ càng.” Lagrandière :”Tôi sẽ cho người theo bảo
vệ ngài. Ngài thông cảm : lúc này đang loạn lạc.”
Trở về căn nhà lá đơn sơ ở
ngoại thành Vĩnh Long, có hai tên lính Pháp theo giữ, ông viết thư gửi cho
Tổng-đốc An Giang và Hà Tiên :
“Hỡi các quan và dân
chúng,
“Quốc gia của Hoàng
Đế ta, có từ thời xưa. Sự trung thành với Tiên Vương là trọn vẹn và luôn luôn
hăng hái. Chúng ta không thể nào quên ơn Hoàng Đế và Tiên Vương của chúng ta.
“Bây giờ đây người
Phú-lang-sa đến xứ ta với nhiều súng ống bắn mạnh, gieo rắc sự vẩn đục trong dân
chúng ta. Chúng ta yếu ớt không thắng nổi người Phú-lang-sa. Tướng soái, lính
tráng của ta đều bị họ đánh bại. Mỗi lần đánh nhau là mỗi lần đem lại đau khổ
cho dân chúng ta.
“Bản chức van vái
trời, bản chức nghe theo lẽ phải và tự nhủ : bây giờ thế họ như ḍng thác, ta
chặn chỗ này nước chảy chỗ khác. Thế nước thế này, dẫu cố gắng giữ chẳng khác ǵ
ḿnh lại kéo về ḿnh một cách vô ích những tai hoạ để tai hoạ ấy đè lên đầu dân
mà trời đă trao cho ḿnh chăn dắt.
“Bản chức buộc phải
lựa theo thế trời mà đứt ruột gan giao ba tỉnh miền Đông cho họ, ngơ hầu mưu sự
yên hoà cho dân chúng. Nay người Phú-lang-sa lại lấy cớ nghĩa quân ta nổi lên
chống họ để buộc ta giao ba tỉnh miền Tây cho họ. Ta đă nói với họ rằng ta chỉ
có quyền giữ đất chứ không có quyền giao đất. Nhưng nếu bản chức tuỳ theo Thiên
Ư mà tránh đỡ giùm dân khi họ đem tai hoạ gieo lên đầu dân ḿnh, như vậy bản
chức trở thành phản thần đối với Hoàng Đế của ta v́ bản chức giao ba tỉnh của
Hoàng Đế cho người Phú-lang-sa mà không chống cự. Bản chức đáng tội chết !
“Hỡi các quan và lê
dân ! Các người có thể sống dưới sự điều khiển của người Phú-lang-sa, những
người này chỉ đáng sợ trong lúc chiến tranh mà thôi, nhưng lá cờ ba sắc không
thể phấp phới bay trên thành lũy mà nơi ấy Phan Thanh Giản c̣n sống.”
Đưa thư cho Lagrandière
xong, ông dặn Trương Văn Uyển :”Trước sau ta vẵn tôn trọng hoà ước năm Nhâm
Tuất. Quan lấy tiền lúa trong kho nộp tiền bồi thường cho họ, để nói với họ rằng
chính họ vi ước chứ không phải chúng ta.” Rồi bằng một giọng nhỏ hơn như th́
thào, ông tiếp :”Hăy lợi dụng lúc này đưa người ḿnh về đất triều đ́nh (ư nói
Phan Thiết). Ngay cả quan nữa, cũng mau chân lên. Đất mất th́ c̣n t́m cớ lấy lại
được. Người mất th́ măi măi muôn đời.” Đoạn ông xếp triều phục, ấn triện, 23 đạo
bằng sắc, cho người mang về triều dâng vua Tự Đức, kèm theo một lá sớ :
“… Gặp thời bĩ, việc dữ
khởi lên trong cơi, khỉ xấu xuất hiện biên thùy. Việc Nam Kỳ đến thế này không
thể ngăn nổi. Nghĩ tôi đáng chết, không dám cẩu thả sống để nhục đến quân phụ.
Hoàng thượng rộng xét cổ kim, hiểu rơ trị loạn, có người hiền giúp đỡ, kính
phép trời, thương người cùng khổ, lo trước tính sau, thay dây đổi bánh, thế lực
c̣n có thể làm được. Thần đến lúc tắt nghỉ, nghẹn ngào, không biết nói ǵ, chỉ
gạt nước mắt tỏ ḷng quyến luyến trông mong khôn xiết.”
Phan Thanh Giản gọi các
con lại trăn trối :”Khi ta thác rồi, đem linh cữu của ta về chôn tại làng Bảo
Thạnh, bên phần mộ tổ tiên. C̣n tấm triện nên bỏ, nếu không hăy đề : quan tài
của một thư sinh già họ Phan gốc ở miền bể Đại Nam. Bia mộ cũng như thế.” Đoạn
ông cầm bút viết : Minh sinh thỉnh tỉnh, nhược vô ưng thư :”Đại Nam hải nhai lăo
thư sinh tính Phan chi cửu, diệt dĩ thử chi mộ.”
Rồi ông mặc áo rộng, bịt
khăn đen, bắt đầu tuyệt thực. Lagrandière sai bộ hạ đem đồ ăn thức uống, loại
quí, hiếm, thuyết phục ông dùng. Ông bảo họ mang về. Sau mười lăm ngày nhịn ăn
không chết, ông bèn uống thuốc phiện với dấm thanh. Ngày 4-8-1867 ông từ trần.
Lagrandière không bỏ dịp lợi
dụng cái chết của ông. Trong lúc hàng vạn người dân Vĩnh Long đổ ra bờ sông cúi
đầu tiễn đưa ông về Gănh Mù U, cái làng Bảo Thạnh khô cằn, nơi ông ra đời, th́
Lagrandière tổ chức đám quốc táng long trọng, để tỏ rằng chính phủ Pháp vẫn kính
trọng và mến tiếc Phan Thanh Giản.
Trích chiếu chỉ của vua Tự
Đức ngày 21-10-1867:
“Phan Thanh Giản thủy chung
lời nói không xứng với việc làm, đem học vấn danh vọng một đời trút sạch xuống
biển Đông, thật là táng tận lương tâm.
” … đi sứ không có
công, giữ chức kinh lược để mất ba tỉnh, hai tội đều nặng. Mặc dầu đă lấy cái
chết tự phạt nhưng cũng không đủ đền bù cho trách nhiệm. Vậy cho truy đoạt chức
tước phẩm hàm, đục bia tiến sĩ.”
Hai mươi năm sau, vua Đồng
Khánh cho Phan Thanh Giản phục chức hàm là Hiệp Tá Đại Học Sĩ.
Trích điếu văn của Phạm Phú
Thứ :
“Một thân thờ ba triều, làm
quan hơn bốn mươi năm, già hơn bảy mươi tuổi, rất từng trải kinh nghiệm, được
tôn trọng và tin cậy trong triều cũng như trong nhân dân. Học rộng phẩm cách
tuyệt vời, dù hoàn cảnh trái ngược đến bao nhiêu, ngài cũng không bao giờ là
người hại nước. Dù hoàn cảnh ngang trái thế nào, ngài vẫn giữ trọn tấm ḷng cao
thượng.
“Những bọn hèn đứng thấp
chẳng thấy ǵ, la hét nhảy nhót như mê như say, nào có biết đâu t́nh thế nước
nhà.
“Tiếc cho ư chí của ngài
không được thực hiện.”
Thơ điếu của Nguyễn Đ́nh
Chiểu, tác giả Lục Vân Tiên :
Non nước tan tành hệ bởi
đâu ?
Dàu dàu mây bạc cơi Ngao
Châu.
Ba triều công cán vài
hàng sớ,
Sáu tỉnh cương thường một
gánh thâu.
Ải Bắc ngày trông tin
điệp vắng,
Thành Nam đêm lắng tiếng
quyên sầu.
Minh sinh chín chữ ḷng
son tạc,
Trời đất từ đây mặc gió
thâu.
Một cái chết tương tợ mà
ít người biết là cái chết của Lâm Duy Hiệp, phó sứ của Phan Thanh Giản. Thấy
ḿnh có tội v́ không làm bổn phận triều đ́nh giao cho, Lâm Duy Hiệp khi bịnh
không ăn, không chịu thuốc thang mà đợi cái chết (15-11-1863).
Hai cái chết, hai con
người, hai nhân cách đáng trọng, nhưng lịch sử, người đời sau sẽ đối xử như thế
nào ?
Khó mà lường được.
BẠT
Sau khi Phan Thanh Giản
tự sát, chiến tranh Pháp Việt tiếp diễn.
Thất trận với Phổ năm
1872, chính phủ Pháp muốn gỡ lại bằng cách tăng thêm thuộc địa.
Người biện hộ hăng hái nhất
cho thuyết này là Jules FERRY, thủ thướng Pháp (1880-1881) và (1883-1885).
Chiếm xong miền Nam, Pháp
thôn tính miền Bắc Việt Nam. Chiến cuộc rất mănh liệt, tàn khốc, nhưng cuối cùng
Pháp thắng.
Sau khi vua Tự Đức thăng
hà (1883), Pháp tấn công Kinh thành Huế và buộc các phụ chánh nhận chế độ bảo
hộ.
Hoà ước Fournier chưa ráo
mực th́ hoà ước Patenôtre 1884, bắt chính phủ Việt Nam công nhận nền bảo hộ của
Pháp ở Trung và Bắc bộ.
Vua Hàm Nghi lên ngôi lúc
mười bốn tuổi, bỏ kinh thành theo Kháng chiến, bị bắt đầy đi Algérie.
Pauk BERT thân tín của
Jules FERRY thành lập Liên Bang Đông Dương năm 1887. Ngoài Nam Kỳ thuộc địa,
Trung Kỳ, Bắc Kỳ, Cao Miên bảo hộ, có thêm từ năm 1888 quốc gia Lào.
Nếu vị toàn quyền đầu
tiên Jean Marie de LANESSAN (1891-1894) nhiệt tâm bảo vệ cho dân tc bị đô hộ,
yêu cầu chính phủ Pháp thi hành đúng theo tinh thần của hiệp ước Pháp -Việc năm
1884 để cho dân Việt Nam được độc lập về chính trị, cai trị, và xă hội, th́ Toàn
Quyền Paul Doumer (1897-1902) biến Đông-Dương thành một thuộc địa do chính quyền
trung ương trực tiếp điều khiển. Trong những vùng bảo hộ, người Pháp được quyền
sở hữu y như trong những vùng thuộc địa. Thuế điền thổ mỗi năm mỗi tăng. Thuế
mới mọc lên như nấm : thuế muối, thuế rượu, thuế chợ, thuế rừng. Người cùng đinh
càng thêm khổ.
Về mặt chính trị, chính
quyền thực dân đă tỏ ra chuyên chế, bạo ngược.
Năm 1907, họ truất phế
vua Thành Thái, cáo gian nhà vua loạn trí, và đưa người con là hoàng tử Duy Tân
mới tám tuổi lên ngôi. Dân chúng Việt Nam rất công phẫn, cho đó là một xúc phạm
nặng nề.
Vài biện pháp khoan hồng
và một ít sửa đổi để chinh phục nhân tâm lúc nước Pháp động viên tài lực trong
trận Đại Chiến thứ nhất, không ngăn được vua Duy Tân chống lại (1916). Chính
quyền Pháp truất phế nhà vua và đày đi đảo Réunion cùng với vua cha Thành Thái.
Nhưng giới trí thức Việt Nam, ưu tú, năng động nhất, yêu sách nhất trong bán
đảo, đặt nhiều hy vọng. Những hy vọng ấy được vua Khải Định phát biểu trong cuộc
du hành tại Pháp năm 1922. Ảo vọng biến thành thất vọng.
Các nhóm cấp tiến nhất
của giới trí thức quay sang chủ nghĩa quốc gia dân tộc, háo hức và bạo động. Các
nhóm cách mạng nổi lên bạo động. Thực dân đàn áp mănh liệt.
Vua Bảo Đại trưởng thành
ở Pháp do phụ chánh Charles trông nom, về nước cũng không cải cách được ǵ.
Trận Đại Chiến thế giới
thứ hai chưa kết liễu, th́ ngày 9-3-1945 Nhật đảo chánh Pháp. Tháng 10-1945,
tướng Leclerc và Đô-đốc D’Argenlieu cầm đầu đoàn quân viễn chinh Pháp đổ bộ lên
Sài G̣n.
Chiến tranh ác liệt lại
tiếp diễn trong chín năm trời và kết thúc tại Điện Biên Phủ năm 1954. Hàng vạn
thanh niên Pháp bị hy sinh, v́ chính phủ Pháp hủy bỏ hoà ước do PHAN THANH GIẢN
và Aubaret kư ngày 15-7-1864.
Bên lề việc tự sát của Phan
Thanh Giản
I. Ba cách xuất xứ của kẻ
sĩ
Phan Thanh Giản có hai
người bạn học thân từ thuở thiếu thời, nhưng mỗi người chọn một đường đi khác
nhau.
1) Lê Bích Ngô có tài
đức, nhưng t́m chốn vắng vẻ ẩn thân, không để lộ tung tích.
Khi Phan Thanh Giản ra
kinh nhậm chức, Lê Bích Ngô tiễn bạn có tặng mười bài thơ liên hoàn tứ tuyệt,
viết trên lụa :”Dương Liểu Từ”. Đi đến đâu Phan Thanh Giản cũng mang theo và
luôn luôn treo ở chỗ quan trọng nhất trong thư trai.
Chúng tôi xin trích bài thứ
nhất :
Tà ư đông phong bạn tịch
dương,
Thanh thanh thanh ánh nhập
tư đường.
Đa t́nh bất dữ hành nhân
thuyết
Bạn trước lư oanh thuyết
đoản trường.
Mộng Tuyết dịch :
Phe phẩy đông phong dưới ánh
chiều,
Bờ ao cành biếc bóng xiêu
xiêu.
Nặng t́nh không gửi người
qua lại,
Thủ thỉ con oanh nói ít
nhiều.
2) Phan Dĩ Thử: học giỏi mà
không chịu đi thi, ở nhà cầy ruộng. Mỗi lần vào kinh lược miền Nam, Phan Thanh
Giản đều ghé thăm bạn để tâm sự. Trong lúc gây cấn, ba người con trai của ông
Phan Dĩ Thử đă hy sinh cho đại cuộc. Người con trưởng theo Nguyễn Tri Phương
chết tại đồn Kỳ Hoà, hai em theo theo Quản Định chết ở Cần Giuộc G̣ Công.
Khi Phan Thanh Giản tuyệt
thực, thân nhân cản không được, có mời Phan Dĩ Thử ra, nhưng cũng không thuyết
phục được, mà lại thấu nỗi ḷng bạn nên khi về đến nhà, ông bưng chén dấm pha
nha phiến ngửa cổ uống một hơi. Trước khi lià cơi đời, ông kêu đám cháu nội
ngoại lại trăn trối :”Suốt đời ông thanh bần, nhưng không làm được ǵ cho dân
cho nước. Nay ông thấy ḿnh già sức kiệt, có sống cũng không làm nổi điều chi có
ích. Vả lại ông cũng như bạn ông là Phan đại nhân, không bao giờ muốn nh́n lá cờ
ba sắc phấp phới bay trên nơi ông đang sống.”
II. Đừng lạy mà nhục
quốc thể
Trước khi sứ bộ lên đường,
vua Tự Đức căn dặn :”Quốc thư phải đưa đến nơi, đừng để các quan đượng sự ngăn
đón, đừng chuyên tin lời người thông ngôn. Sứ thần là người thay mặt vua đừng
lạy mà nhục quốc thể.” So sánh với phái bộ Xiêm khi vào chầu Hoà,g Đế Napoléon
III và Nữ-hoàng Eugénie qú mọp sát đất, th́ chúng ta nhận thấy vua Tự Đức quả
là một vị anh quân.
III. Cái khăn gói của
cụ Phan Thanh Giản là lá cờ Việt Nam đầu tiên trên đất Pháp (Chuyện vui lịch
sử của Diệu Huyền, trích trong Phổ Thông)
Năm 1863, Hoàng Đế Đại Nam
là vua Tự Đức có gửi một phái đoàn qua Pháp để điều đ́nh với Hoàng Đế Pháp là
Napoléon III về việc xin chuộc lại ba tỉnh Nam Kỳ vừa bị Pháp chiếm đóng và cai
trị. Phái đoàn gồm có một vị Sứ-thần là Phan Thanh Giản, hai vị phó sứ là Phạm
Phú Thứ và Ngụy Khắc Đản cùng các tùy tùng : hai y-sĩ thuốc Nam trong số đó có
Phan Thanh Liêm là con Phan Thanh Giản, hai người thông ngôn và mấy người hộ vệ
do Lương Doăn, đi trưởng, chỉ huy.
Ngày 18 tháng 8, vào giờ
Thân (3 giờ chiều), chiếc tàu thủy Européen chở phái đoàn từ Sài G̣n qua, vừa
cặp bến Suez. Viên Đô-đốc Lagrandière, Thống-đốc Pháp ở Sài G̣n, phái một nhân
viên, Thanh-tra hành chánh, đi theo phái đoàn Việt Nam để dẫn đường.
Tàu sắp cặp bến, viên này
nói với Sứ-thần Việt Nam rằng theo thủ tục quốc tế, khi tàu của một vị Đại-sứ
ngoại quốc đến một hải cảng nào th́ hải cảng ấy sẽ bắn 19 phát súng lệnh để chào
mừng, và chiếc tàu phải thượng cờ nước viên Đại-sứ lên. Vậy, ông ta nói, xin
Đại-sứ Việt Nam cho thượng cờ Việt Nam lên để đáp lễ chính phủ Ai-cập khi họ bắn
súng chào mừng Đại-sứ của Hoàng-đế Việt Nam.
Cụ Phan Thanh Giản liền hội nghị tất cả phái đoàn để bàn tính, v́ nước Việt Nam
hồi đó chưa có quốc-kỳ, trừ lá cờ đuôi nheo thêu Rồng là kỳ hiệu của Vua, phái
đoàn không dám treo và không được phép treo. Lúc phái đoàn từ Huế đi ra, vua Tự
Đức và cả triều đ́nh không ai ngờ sẽ xẩy ra việc “chào cờ” ở ngoại quốc. Ba vị
Sứ-thần và cả đoàn tùy tùng bối rối chưa biết làm sao, th́ ông Đội-trưởng Lương
Doăn mạnh bạo thưa :”Dạ, bẩm ba Cụ, nước ta không có cờ mà chuyện này gấp rút
quá không có cách chi giải quyết được, vậy xin lấy tạm cái khăn gói của Cụ
Sứ-thần, bằng lụa Kiều-cầu c̣n mới tinh, màu đỏ tươi đẹp quá, để làm cờ, rồi khi
nào về nước sẽ tâu Hoàng-thượng biết.” Các vị Sứ-thần bạn luận một lúc rồi đồng
ư làm theo lời tŕnh của viên Đội-trưởng, v́ không c̣n cách nào khác nữa. Nhưng
khi đem tấm khăn gói màu đỏ tươi ra cho viên tùy-tùng Pháp xem th́ y bảo: “Chà!
Lá cờ này chắc không được đâu ạ, v́ nó gần giống như cờ nước Ai-cập, sợ chính
phủ Ai-cập hiểu lầm chăng ?”
Cụ Phan Thanh Giản liền vào bàn lại với phái đoàn. Bàn căi một hồi lâu, ông Phạm
Phú Thứ nói :”Ta hăy thêu bốn chữ nho ĐẠI NAM KHÂM SỨ ngay giữa cái khăn đỏ, thế
là hết lầm với cờ Ai-cập !” Cả phái đoàn đều khen ư kiến hay và Cụ Phan Thanh
Giản liền sai lính hộ vệ lấy chỉ vàng thêu gấp bốn chữ nho lên trên tấm khăn gói
lụa điều.
Một giờ sau, tàu Européen
vừa cặp bến Suez, chính phủ Ai-cập sai bắn 19 phát súng để nghênh chào phái đoàn
Việt Nam, th́ trên cột cờ tàu đă phấp phới lá cờ Đại Nam Khâm Sứ.
Sau đó mấy hôm, chính phủ
Ai-cập để một toa xe lửa riêng đưa phái đoàn Việt Nam ra Port Said để đáp tàu
thủy sang Toulon (Pháp), trước đầu máy xe lửa cũng cắm hai lá cờ : một lá cờ
Ai-cập nền đỏ tươi, ở giữa thêu mặt trăng lưỡi liềm, và lá cờ “Đại Nam Khâm Sứ”
! Khi đáp tàu thủy sang hải cảng Pháp, cũng lá cờ ấy phấp phới trên cột cờ tàu,
và hải cảng Toulon cũng bắn 19 phát súng lệnh nghênh chào … cái khăn gói của Cụ
Sứ-thần Phan Thanh Giản !
Sau khi về nước, Cụ Phan
Thanh Giản tâu lại việc này cho vua Tự Đức nghe, nhà vua ngồi dựa tay lên gối,
cười ha-hả !…
VĂN BÁ
(tức bác sĩ Nguyễn văn Ba,
Paris)
Chuộc ba tỉnh Biên Ḥa, Gia Định,
Định Tường với 85 triệu đồng!
Nhượng thành Sài G̣n cho Pháp
Sứ bộ Phan Thanh Giản gồm có 60 người xuống tàu
“Européen” ngày mồng 4 tháng 7 năm 1863. Nhưng khi đến Alexandrie, lại phải sang
qua chiếc “Labrador”.
Hai tháng bảy ngày, Sứ bộ mới để chơn lên đất Pháp.
Ngày 10 tháng 9 năm 1863, Sứ bộ đến quân cảng Toulon.
Sử chép lại rằng: Thời bấy giờ, Hải quân Pháp chào
mừng Sứ bộ Phan Thanh Giản bằng 17 phát thần công. Các chiến thuyền đậu tại hải
cảng Toulon, đều có treo cờ Việt Nam.
Đại tá Aubaret, ở Bộ Ngoại giao, biết tiếng Việt
Nam, đứng ra làm thông ngôn, khi nhà cầm quyền Pháp xuống tàu, tiếp rước Sứ bộ.
Rồi chiều hôm ấy, Sứ bộ tới Marseille cũng do tàu “Labrador” đưa đến.
Bây giờ mới có cuộc tiếp rước chánh thức.
Ông Mure de Pelaune, đại diện cho ông Tổng trưởng
Bộ Ngoại giao, đến rước sứ thần Phan Thanh Giản chào mừng đúng theo lễ nghi lúc
bấy giờ, rồi mời hết Sứ bộ lên một biệt thự đă có mặt nhiều viên chức văn vơ
Pháp chực đón.
Sứ bộ tạm nghỉ ở Marseille một đêm, qua ngày sau,
lên Paris.
Ở đây mới có cuộc tiếp rước long trọng do người đại
diện của Hoàng đế Napoléon III là ông Feuillet de Conches, đến chào mừng Sứ bộ,
rồi đưa luôn Sứ bộ về ở một biệt thự, đường Lord Byron.
Do nơi người đại diện của Pháp hoàng và lời thông
ngôn của ông Aubaret, mà sứ thần Phan Thanh Giản được biết rằng: Hoàng đế
Napoléon III c̣n ở Biarritz, tháng sau mới về Paris. Dầu sao, cụ Phan cũng phải
ở lại đây, chờ Pháp hoàng về, đặng vào triều kiến.
Nhưng trước khi vào triều kiến, ít bữa cũng phải mở
cuộc đàm phán với Bộ Ngoại giao, nên độ một tuần sau, sứ thần Phan Thanh Giản
được ông Achille Fould, Tổng trưởng Bộ Ngoại giao, tiếp rước.
Cuộc đàm phán này kể cũng long trọng lắm. Cụ Phan
mặc triều phục đi với bộ tham mưu đến dinh Tổng trưởng.
Trước hết cụ Phan bày tỏ sự vui mừng khi đến đất
Pháp.
Sau nữa, cụ nói về sự chuộc ba tỉnh Biên Ḥa, Gia
Định, Định Tường.
Không biết sau cuộc đàm phán này, có thông cáo
chánh thức thế nào, mà hôm sau, báo giới ở Paris đăng tin:
“Vua Tự Đức bằng ḷng mua lại ba tỉnh miền Đông Nam
kỳ với một số bạc 85 triệu và bằng ḷng nhượng luôn thành Sài G̣n cho Pháp”.
Tờ báo Bỉ là “Indépendance Belge” lại cho hay rằng:
Sứ thần Phan Thanh Giản đă hội kiến với ông Achille Fould và đă ưng thuận như
thế rồi, bây giờ chỉ c̣n chờ Hoàng đế Napoléon III hồi loan, sẽ quyết định.
Đó là dư luận ở Pháp.
C̣n sự thật ra sao?
Sử Việt Nam nói rơ: Sứ thần Phan Thanh Giản rất cẩn
thận từ hành vi tới ngôn ngữ, khi đàm phán tại Bộ Ngoại giao. Cụ chẳng hề có
thốt ra một lời ǵ về sự chuộc ba tỉnh miền Đông với giá 85 triệu, huống chi
việc giao thành Sài G̣n cho Pháp?
Do theo sự hiểu biết của nhiều người ở Huế, như cụ
Huỳnh Thúc Kháng, th́ sở dĩ có sự tuyên truyền như vậy để gây dư luận trước khi
Pháp hoàng hồi loan, là bởi tại người thông ngôn tiếng Pháp ra tiếng Việt và
tiếng Việt ra tiếng Pháp, một là không diễn đạt nổi những lời nói rất cẩn thận
của cụ Phan; hai là vô t́nh trong khi tuyên bố với các nhà viết báo ngoại quốc ở
Paris, đang ṭ ṃ muốn biết trước mục đích cuộc công cán của Sứ bộ Việt Nam.
Về điều thứ nhất, “viên thông ngôn không diễn đạt
hết ư tứ của cụ Phan” không phải là không có lư.
Bởi v́, sau này chính viên thông ngôn ấy lầm một
lỗi rất lớn, khi diễn đạt không hết tư tưởng của Hoàng đế Napoléon III làm cho
cuộc đi sứ này thất bại.
