Trang ChủKim ÂuBáo ChíLưu TrữVấn ĐềChính Nghĩa ViệtĐà LạtThư QuánDịch ThuậtTự Điển

Tác Phẩm Chính Nghĩa BBC LONDON HISTORY AUSTRALIAN RFI PARIS Chân Thiện Mỹ Tác Giả

ESPN3BannerLottery

 

 

 

 

US Senator John McCain , Kim Âu Hà văn Sơn

NT Kiên , UCV Bob Barr, Kim Âu Hà văn Sơn

 

 

 

 

 

Nguyễn Thái Kiên , Kim Âu Hà văn Sơn, Cố vấn an ninh đặc biệt của Reagan-Tỷ phú Ross Perot,Tŕnh A Sám

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Văn Chương Đối Kháng,

 

Trường Hợp NHÂN VĂN-GIAI PHẨM

(Bài 1)

 

 

Trần Gia Phụng

 

 

 

 

Nhân Văn - Giai Phẩm là tên của hai đặc san xuất bản vào đầu năm 1956 tại Hà Nội, đă đăng những bài báo bị chế độ cộng sản kết án là đối kháng và không chấp nhận sự “lănh đạo văn nghệ” của đảng. Chẳng những hai đặc san nầy bị đóng cửa mà các tác giả bị đấu tố, kết án và có người không chịu khuất phục nên bị trù giập suốt đời. Để hiểu rơ câu chuyện, hăy thử bắt đầu từ tổng quan hoàn cảnh nẩy sinh ra vụ án văn chương đối kháng nầy.

 

I.- TỔNG QUAN

 

1.- CHÍNH SÁCH VĂN HÓA CỦA CỘNG SẢN VIỆT NAM

 

Chế độ cộng sản Việt Nam là chế độ độc tài toàn trị, theo mẫu mực của chế độ cộng sản Liên Xô và cộng sản Trung Hoa, tức độc tài về mọi mặt, mọi sinh hoạt, như chính trị, kinh tế, tài chánh, văn hóa, giáo dục, tôn giáo, tư tưởng, thông tin, báo chí...

 

Về giáo dục, chính sách giáo dục của Việt Minh (VM) do Nguyễn Khánh Toàn (1905-1993) đưa về từ Liên Xô. Nguyễn Khánh Toàn là thứ trưởng bộ Giáo dục trong chính phủ VM ngày 3-11-1946. Tuy chỉ là thứ trưởng, nhưng Nguyễn Khánh Toàn nắm thực quyền trong bộ Giáo dục, c̣n bộ trưởng Nguyễn Văn Huyên chỉ làm bù nh́n mà thôi. Nguyễn Khánh Toàn, có tên Nga là Minin, đă ṭng học tại Học viện Thợ thuyền Đông phương (Université des Travailleurs d'Orient) ở Moscow (Liên Xô) từ năm 1928 đến năm 1931.

 

Nguyễn Khánh Toàn ứng dụng triết lư giáo dục của Liên Xô, gọi là “giáo dục phục vụ nhân dân” hay “giáo dục phục vụ chính trị”. Đó là nền giáo dục nhằm mục đích trên lư thuyết là phục vụ nhân dân, phục vụ công nhân lao động, nhưng trên thực tế là phục vụ chính trị, tức phục vụ chế độ do đảng CSĐD lănh đạo.(1)

 

Giáo dục học đường nhắm mục đích phục vụ chính trị, phục vụ chế độ, th́ chính sách văn hóa cũng không ngoài mục đích nầy. Khi chiến tranh xảy ra vào cuối năm 1946, dựa vào lư do phục vụ công cuộc kháng chiến chống Pháp, VM kiểm soát chặt chẽ tất cả các sinh hoạt văn hóa. Sách báo, thơ nhạc, kịch nghệ ở vùng VM rất hạn chế, chỉ xoay quanh chủ đề kháng Pháp, chiến thắng giặc “Tây”, và chủ đề nông nghiệp. Những nội dung lăng mạn bị hạn chế, bị kiểm điểm và dần dần hầu như bị cấm đoán.

 

Sau hiệp định Genève (20-7-1954), đất nước bị chia hai ở sông Bến Hải, ngang qua vĩ tuyến 17. Đảng Lao Động (LĐ) và Hồ Chí Minh cai trị phía Bắc (Bắc Việt). Hồ Chí Minh tiếp tục chính sách kiểm soát văn hóa, giới hạn các sinh hoạt văn hóa trong đường lối đảng.

 

Cần chú ư là cộng sản chỉ xem hiệp định Genève (20-7-1954) là cơ hội tạm thời hưu chiến, nghỉ dưỡng sức, và cài người ở lại miền Nam, “trường kỳ mai phục”, chuẩn bị tiếp tục chiến tranh chống miền Nam. (2) Sau năm 1954, để chuẩn bị gởi quân xâm lăng miền Nam, Cộng Sản Bắc Việt t́m cách ổn định tuyệt đối hậu cứ ở miền Bắc.

 

Lúc cộng sản mới tiếp thu miền Bắc, về phương diện chính trị, Hồ Chí Minh và đảng LĐ quyết áp đặt trên toàn miền Bắc chế độ độc tài đảng trị theo chủ thuyết Mác-Lê, khác hẳn với truyền thống văn hóa và chính trị của người Việt từ trước đến nay. Đảng LĐ đă đưa ra kế hoạch chiến lược dài hạn: quản lư chặt chẽ dân số toàn quốc, áp đặt nền kinh tế chỉ huy, và quản lư văn hóa tư tưởng theo đường lối cộng sản.

 

Về trị an xă hội, tháng 9-1955, nhà nước cộng sản ra lệnh "quản lư hộ khẩu", theo bài bản của Liên Xô và Cộng Ḥa Nhân Dân Trung Hoa (CHNDTH). Tất cả công dân đều phải có sổ hộ khẩu [sổ gia đ́nh] do công an địa phương cấp. Sổ hộ khẩu buộc chặt người dân ở yên một chỗ, rất khó xin chuyển đổi nơi cư trú. Nhà cầm quyền cộng sản dùng sổ hộ khẩu kiểm soát dân chúng, bắt lính dễ dàng. Không một thanh niên nào dám trốn tránh “nghĩa vụ quân sự”, v́ nếu không thi hành chính sách của nhà nước, sổ hộ khẩu sẽ bị tịch thu, th́ gia đ́nh sẽ không c̣n cách ǵ làm ăn sinh sống được nữa.

 

Về kinh tế, đảng LĐ theo con đường kinh tế chỉ huy của Liên Xô và CHNDTH. Trước hết, CSVN nhắm ngay đến thành phần đông đảo nhất trong xă hội Việt Nam là nông dân. Cộng Sản tiếp tục thi hành Cuộc cải cách ruộng đất (CCRĐ) đợt 5 từ tháng 6-1955 cho đến tháng 7-1956, một cách gay gắt sắt máu hơn các cuộc cải cách trước, tổ chức đấu tố rùng rợn, hủy hoại cấu trúc hạ tầng cơ sở, triệt hạ toàn bộ các hào mục lănh đạo xă thôn cũ để thay bằng lớp cán bộ cộng sản mới. Cuộc CCRĐ lần nầy giết hại 172,008 người.(3)

 

Tại thành phố, đối với các ngành sản xuất và thương mại, nhà nước cộng sản cho thi hành kế hoạch công tư hợp doanh. Dưới chế độ cộng sản, công tư hợp doanh có nghĩa là tư nhân đưa tài sản riêng của ḿnh, tức là cơ sở riêng ḿnh đang đầu tư, vào hợp doanh với nhà nước. Tất cả mọi doanh gia đều phải vào công tư hợp doanh. Ngày 24-11-1955, ban bí thư Trung ương đảng LĐ ra lệnh thiết lập hợp tác xă mua bán ở nông thôn và hợp tác xă tiêu thụ ở các thành phố,(4) nắm toàn bộ việc lưu thông và phân phối hàng hóa trong cả nước.

 

Về phương diện thông tin và văn hóa, ngay khi vừa về Hà Nội ngày 15-10-1954, Hồ Chí Minh và nhà cầm quyền cộng sản đưa ra một số quy định nghiêm cấm báo chí trong tháng 10-1954, đại để là: "Không được chống chính phủ và chế độ; không được xúi giục nhân dân và bộ đội làm loạn; không được nói xấu các nước bạn; không được tiết lộ các bí mật quân sự; không được đăng bài vở có phương hại đến thuần phong mỹ tục".(5) Đây là bước đầu quản lư văn hóa tư tưởng giới trí thức văn nghệ sĩ thành phố.

 

2.- TÂM T̀NH GIỚI TRÍ THỨC VÀ VĂN NGHỆ SĨ BẮC VIỆT SAU 1954

 

Giới trí thức và văn nghệ sĩ chân chính là những người nhạy bén trước những hiện tượng xă hội và chính trị, nhất là vấn đề tự do dân chủ. Trong thời gian chiến tranh, giới trí thức và văn nghệ sĩ miền Bắc sống phân tán khắp nơi. V́ tinh thần đoàn kết, v́ lư tưởng dân tộc, trong thời gian chiến tranh, các trí thức, văn nghệ sĩ đều nhẫn nhục, chấp nhận đặt ḿnh vào kỷ luật, để cùng nhau đoàn kết chống Pháp. Cần chú ư, trước khi theo Việt Minh (VM), họ là những người đă từng sinh sống ở các thành phố và hấp thụ tinh thần tự do dân chủ của nền văn hóa Pháp.

 

Sau khi ḥa b́nh được tái lập, giới trí thức và văn nghệ sĩ tập trung về Hà Nội, nên có cơ hội gặp nhau để bàn bạc, trao đổi kinh nghiệm, và so sánh những hứa hẹn của Hồ Chí Minh và đảng LĐ trước kháng chiến với thực tại xă hội mới sau năm 1954. Dưới chế độ mới của cộng sản Hà Nội, người nghệ sĩ chẳng những cảm thấy cay đắng v́ bất công xă hội, mà c̣n bị mất tự do, nhất là tự do tư tưởng và sáng tác. Họ bị bắt buộc phải theo sát giáo điều Mác xít và đường lối chính sách của nhà nước, đến nỗi có người đă phát biểu: "Hai năm ḥa b́nh, chúng ta thấy nhiều nhà văn (trước kia) có tài, (ngày nay) bị buộc chặt vào địa vị, bằng những sợi lụa có tẩm độc. Tác phẩm của họ (ngày nay) chỉ là chỉ thị, kế hoạch, công văn, thông cáo..." (6)

 

Chính lối viết văn như thông cáo, làm thơ theo chỉ thị, đă gây dị ứng nơi những văn nghệ sĩ chân chính, nhất là khi đọc những bài thơ đại loại như:

 

"...Sta-lin! Sta-lin!

Yêu biết mấy, nghe con tập nói

Tiếng đầu ḷng, con gọi Sta-lin! ..."

(Tố Hữu, "Đời đời nhớ ông", viết năm 1953) (HVC, sđd.200)

 

Hoặc:

 

"...Mẹ xưa chăm cháo, chăm cơm,

Đảng nay nuôi nấng c̣n hơn mẹ hiền.

Bệnh từ đời cũ liên miên,

Đảng trong thức ngủ chăm liền sớm hôm..."

(Xuân Diệu, "Trước đây bốn tháng", viết năm 1953) (7)

 

Trước t́nh h́nh như vậy, thi sĩ Hữu Loan nhận xét:

 

"...Một điều đau xót,

Trong chế độ chúng ta

Trong chế độ "Dân chủ Cộng ḥa"

Những thằng nịnh hót c̣n thênh thang đất sống..."

("Cùng những thằng nịnh hót") (8)

 

Trong bài "Phê b́nh lănh đạo văn nghệ" đăng trên Giai Phẩm Mùa Thu, tập 1 (Hà Nội, 1956), Phan Khôi chia giới văn nghệ sĩ lúc đó ở Bắc Việt thành hai giai cấp rơ rệt: đó là "lănh đạo văn nghệ" và "quần chúng văn nghệ".(9) "Lănh đạo văn nghệ" c̣n được gọi là những "ông quan văn nghệ" gồm những người viết văn theo lệnh đảng LĐ, được đảng tin cậy và giao phó nhiệm vụ chỉ huy nền văn nghệ cộng sản.

 

Đứng đầu những “ông quan văn nghệ” là Tố Hữu, uỷ viên Trung ương đảng, Trưởng ban Tuyên huấn Trung ương. Thứ đến là những người đă giác ngộ sâu sắc sau phong trào chỉnh huấn, ngoan ngoản vâng lệnh đảng LĐ, và được lănh đạo đảng tin dùng, như Hoàng Xuân Nhị, Hoài Thanh (Nguyễn Đức Nguyên), Nguyễn Đ́nh Thi, Nguyễn Chương, Hồng Chương, Hà Xuân Trường, Chính Hữu, Như Phong (NMC, sđd. 83). Ngoài ra, phải kể thêm Nguyễn Tuân, Xuân Diệu, Thế Lữ. Nguyễn Tuân đă có lần can đảm tuyên bố một cách chua chát: "Tao c̣n sống đến bây giờ là c̣n biết sợ! " (10)

 

"Quần chúng văn nghệ" là những thành phần c̣n lại, yêu nước và yêu tự do dân chủ, không muốn bị g̣ bó trong khuôn khổ giáo điều và sự quản lư chỉ đạo của "lănh đạo văn nghệ". Thành phần quần chúng văn nghệ đông đảo hơn và hăng say tranh đấu cho tự do sáng tác. Họ không thể viết thẳng ra, nên chỉ nói bóng gió như Văn Cao trong bài thơ dài "Những người trên cửa biển", đăng trên Giai Phẩm Mùa Thu tập 2, Hà Nội, tháng 10-1956:

 

“... Những con bạch tuộc

Bao nhiêu tay chân ǵm chết một con người

Đất nước đang lên da lên thịt

Đất nước c̣n đang nhỏ máu ngày ngày

Ta muốn gói cuộc đời gọn gàng như trái vải

Đă thấy loài sâu nằm trong cuống

Chúng muốn các em nhỏ mới biết đi phải rụng

Ṃn mỏi dần sức vỡ đất khai hoang

Làm rỗng những con người, lùi dần niềm hy vọng

Héo dần mầm sáng tạo, mất phẩm giá con người....” (HVC, sđd. 225.)

 

3.- NHỮNG NHÀ VẬN ĐỘNG

 

Trước khi những văn nghệ sĩ Hà Nội thực sự cùng nhau bắt tay vào việc tranh đấu đ̣i hỏi tự do văn nghệ năm 1956, đă có nhiều nhà hoạt động văn hóa vận động, yểm trợ và thúc đẩy các văn nghệ sĩ trong việc đưa ra tiếng nói trung thực của ḿnh để phản kháng chế độ cộng sản can thiệp thô bạo vào nền tự do tư tưởng. Đó là Nguyễn Hữu Đang, Thụy An Lưu Thị Yến, Trần Thiếu Bảo, Hoàng Cầm và Trần Dần.

 

Nguyễn Hữu Đang quê ở Thái B́nh, tham gia những phong trào ái quốc rất sớm. Trước năm 1942, ông hoạt động trong phong trào "Truyền bá Quốc ngữ". Có thể trong thời gian nầy, ông đă tiếp xúc với VM nên được VM phân công tham gia "Hội Văn hóa Cứu quốc" năm 1942. Khi VM cướp chính quyền năm 1945, tại Hà Nội, ông rất có uy tín trong giới trí thức, văn nghệ sĩ Hà Nội. Ông là trưởng ban tổ chức ngày lễ 2-9-1945 của VM tại Hà Nội, (11) và sau đó đă giữ chức thứ trưởng một bộ trong chính phủ Hồ Chí Minh. (NMC, sđd. 77).

 

Nguyễn Hữu Đang gia nhập đảng Cộng Sản năm 1947, lúc đó đảng nầy hoạt động trong ṿng bí mật, nhưng ông lại ra khỏi đảng năm 1951, và bắt đầu lên tiếng đả kích những sai trái của đảng.(12) Trong thời gian ở Thanh Hóa khoảng 1952-1953, Nguyễn Hữu Đang làm tổng thanh tra B́nh dân học vụ. Sau năm 1954, Trung ương đảng LĐ cho xe vào Thanh Hóa mời Nguyễn Hữu Đang ra Hà Nội, muốn nhận chức bộ trưởng nào th́ nhận, mời sinh hoạt đảng trở lại, nhưng ông Đang đều khước từ.(13)

 

Nguyễn Hữu Đang là người đứng ra tập họp anh em, vận động ra báo. Trong vụ Nhân Văn, Nguyễn Hữu Đang lo việc quyên góp tài chánh, chạy mua giấy in, sắp đặt chuyện ấn hành, lại c̣n viết nhiều bài kư tên khác. Cách gây quỹ của ông rất khéo léo nên được nhiều người ủng hộ. Trong đợt học tập của các trí thức và văn nghệ sĩ từ ngày 1-8 đến 18-8-1956 ở Hà Nội, Nguyễn Hữu Đang đọc một bài tham luận mạnh mẽ, đả kích đường lối lănh đạo văn nghệ của đảng LĐ.

 

Trần Thiếu Bảo: Nguyễn Hữu Đang quen thân với Trần Thiếu Bảo từ trước 1945. Trần Thiếu Bảo thuộc một gia đ́nh giàu có ở Thái B́nh. Ông mở nhà sách Minh Đức, v́ vậy người ta c̣n gọi là ông Minh Đức. Sau nhà sách biến thành nhà xuất bản. Nhà xuất bản nầy cùng chủ lên chiến khu cho đến năm 1954 mới trở về Hà Nội.

 

Trong năm 1956, nhà xuất bản Minh Đức của Trần Thiếu Bảo đă đứng ra ấn hành các giai phẩm gồm có Giai Phẩm 1956 (sau nầy gọi là Giai Phẩm Mùa Xuân) Giai Phẩm Mùa Thu 1, 2 và 3, Giai Phẩm Mùa Đông, báo Nhân Văn từ số 1 đến số 6 (bị đóng cửa khi c̣n đang in), và giai phẩm Đất Mới (của sinh viên đại học Hà Nội, ra một số th́ bị đ́nh bản).

 

Thụy An Lưu Thị Yến là một nữ văn sĩ kỳ cựu, đă từng cộng tác với báo Phụ Nữ Tân Văn, (14) và là tác giả của tiểu thuyết "Một linh hồn", mà theo nhà phê b́nh Vũ Ngọc Phan trong sách Nhà văn hiện đại: "Một linh hồn đáng kể là cuốn tiểu thuyết xuất sắc nhất của phụ nữ Việt Nam từ trước cho đến nay, tác giả đă giàu tưởng tượng, lại xây dựng một cách vững vàng chắc chắn."(15)

 

Thụy An thường đến sinh hoạt ở Hội Nhà văn, gặp gỡ nhiều văn nghệ sĩ. Bà là một nữ văn sĩ lớn tuổi kỳ cựu, trải qua nhiều trào lưu chính trị, có nhiều kinh nghiệm sống thực tế, lại rất hào phóng giúp đỡ anh em trong lúc khó khăn, nên bà được nhiều người quư mến. Bà phản đối chế độ cộng sản đă bần cùng hóa nhân dân, và bà khuyến khích giới văn nghệ nói lên tiếng nói lương tâm. Sau vụ Nhân Văn - Giai Phẩm, trong bản tự kiểm, Lê Đạt viết về Thụy An như sau: "Mỗi lần ở nhà Thụy An ra là mỗi lần tôi thấy ḿnh tài giỏi thêm và chán nản thêm, ḷng tin tưởng của tôi mất dần khi Thụy An nói đến những con người không đất đứng và tôi cũng tự hỏi đất đứng của ḿnh ở đâu?"(Thụy Khê, bđd.).

 

Hoàng Cầm: Người đầu tiên vận động đ̣i hỏi tự do văn nghệ ngay từ lúc c̣n ở trong chiến khu có lẽ là Hoàng Cầm. Năm 1950, trong một hội nghị văn công tổ chức ở Việt Bắc, Hoàng Cầm, lúc đó phụ trách đoàn Văn công quân đội khu Việt Bắc, đă phát biểu: "Đảng không nên nhúng tay vào chuyên môn của nghệ thuật". Về Hà Nội sau khi ḥa b́nh tái lập năm 1954, tuy được cử làm đoàn trưởng Đoàn kịch Tổng cục chính trị trong quân đội, Hoàng Cầm vẫn tiếp tục đ̣i hỏi tự do cho giới văn nghệ. Ông cùng với Trần Dần quyết tranh đấu cho việc cởi trói văn nghệ, nhưng thất bại nên ông xin ra khỏi quân đội và từ nhiệm.(16)

 

Trần Dần (1926-1997): Trần Dần sinh năm 1924 tại Nam Định, theo kháng chiến chống Pháp, vào bộ đội rồi vào đảng LĐ. Ông phụ trách tuyên truyền, điều khiển đoàn văn công. Năm 1951, ông đổi qua viết báo Cứu Quốc và giảng dạy về văn nghệ nhân dân và chính sách lănh đạo văn nghệ của đảng trong các lớp đào tạo văn công.

 

Ông bị cấp trên phê b́nh giảng sai đường lối. Ông lại ra tiền tuyến, tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954. Cảm xúc trước sự hy sinh lớn lao của những đồng đội trong trận Điện Biên Phủ, Trần Dần sáng tác quyển kư sự "Người người lớp lớp". Nhờ sách nầy, sau khi ḥa b́nh được tái lập năm 1954, Trần Dần được cử sang CHNDTH để viết lời dẫn truyện bằng tiếng Việt cho phim "Chiến thắng Điện Biên Phủ", do cộng sản Việt Nam diễn lại, cán bộ CHNDTH thu h́nh, và mang về CHNDTH thu âm. (HVC, sđd. 98-99).

 

Trong chuyến công tác nầy, một viên cán bộ chính trị được đảng LĐ gởi theo kèm Trần Dần. Đáng lẽ chỉ làm công việc cố vấn cho đúng đường lối đảng, y chỉnh lại bài viết của Trần Dần từng lời, từng chữ, đôi khi c̣n đọc cho Trần Dần viết. Trần Dần đưa vấn đề lên cấp trên xin giải quyết, nhưng lănh đạo trả lời rằng cán bộ chính trị có quyền quyết định mọi việc. Điều nầy khiến Trần Dần rất bất măn, và xin ngưng viết thuyết minh cho phim.

 

Trước khi trở về Việt Nam, Trần Dần đọc được lá thư của nhà văn Trung Quốc là Hồ Phong gởi Uỷ ban Trung ương đảng Cộng Sản Trung Quốc (CSTQ) vào tháng 7-1954.(17) Hồ Phong phản đối "năm nhát dao" mà đảng găm vào năo trạng những nhà văn cách mạng. Đó là: "Ư hệ cộng sản cưỡng bách, cảm hứng chỉ rút ra từ đời sống công nhân và nông dân, giáo dục lại và cải tạo ư hệ, h́nh thức do đảng áp đặt, và đề tài do đảng quy định."(18) Từ đó, Trần Dần luôn luôn bị ám ảnh bởi vấn đề tương quan giữa nghệ thuật và chính trị, nên khi trở về Việt Nam, Trần Dần tích cực vận động đ̣i hỏi nền tự do văn nghệ ở đất Bắc thời bấy giờ.

 

Chính do những vận động và hỗ trợ của các nhân vật trên đây, từ Nguyễn Hữu Đang, Trần Thiếu Bảo, đến Thụy An Lưu Thị Yến, và nhất là Trần Dần trong giới văn nghệ sĩ, đă đưa đến sự bùng nổ của vụ án Nhân Văn - Giai Phẩm.

 

TRẦN GIA PHỤNG

(Toronto, Canada)

 

CHÚ THÍCH

1. Phỏng vấn các giáo sư lớn tuổi đă tham gia công việc giáo dục thời Việt Minh vào năm 1945. Bản thân người viết đă nói chuyện với các cán bộ giáo dục cộng sản sau năm 1975 tại Đà Nẵng, và được nghe kể rằng chủ thuyết giáo dục nầy do bộ trưởng Liên Xô là Kalenikov (?) đưa ra.

2. Trước khi hiệp định Gènève được kư kết ngày 20-7-1954, Châu Ân Lai đă mời (gọi) Hồ Chí Minh qua Liễu Châu họp từ ngày 3 đến ngày 5-7-1954, để truyền đạt quyết định của CHNDTH. Ngoài việc yêu cầu Việt Minh (VM) nên giải quyết riêng biệt chuyện Việt, Lào và Cambodia, chấp nhận chia hai nước Việt Nam, Châu Ân Lai c̣n bàn thêm rằng, sau khi chia hai Việt Nam, VM rút quân về phía bắc, nhưng không có nghĩa là VM rút hết vơ khí mà vơ khí nào cất giấu được th́ phân tán mà cất, để tránh bị phát hiện. Về phía phái đoàn VM, Vơ Nguyên Giáp, cho biết, nếu phải rút đi, th́ chỉ rút những người làm công tác chính trị bị lộ diện, phần c̣n lại th́ ở lại chờ thời cơ, có thể từ 5,000 đến 10,000 người. (Tiền Giang, Chu Ân Lai dữ Nhật-Nội-Ngơa hội nghị [Chu Ân Lai và hội nghị Genève] Bắc Kinh: Trung Cộng đảng sử xuất bản xă, 2005, bản dịch của Dương Danh Dy, tựa đề là Vai tṛ của Chu Ân Lai tại Genève năm 1954, chương 27 "Hội nghị Liễu Châu then chốt" , và chương 28 “Lănh tụ đă quyết th́ vũ trụ cũng chẳng là cái ǵ”. Nguồn: diendan@diendan.org. (trích 1-2-2009.)

3. Đặng Phong, Lịch sử kinh tế Việt nam 1945-2000, tập 2, Hà Nội: Nxb. Khoa Học Xă Hội, 2005, tr. 85.

4. Chính Đạo, Việt Nam niên biểu 1939-1975, tập I-C: 1955-1963, Houston: Nxb. Văn Hóa, 2000, tr. 79. (Viết tắt: CĐ, I-C, sđd. tr.)

5. Hoàng Văn Chí, Trăm hoa đua nở trên đất Bắc, Sài G̣n: Mặt trận Bảo vệ Tự do Văn hóa, 1959, tr. 31. (Viết tắt: HVC, sđd. tr.)

6. Phát biểu của thi sĩ Hoàng Huế gởi Đại hội Văn nghệ Toàn quốc, đăng trên Giai Phẩm Mùa Xuân, Hà Nội, 1956. (HVC, sđd. tt. 11, 12.)

7. Nghiêm Kế Tổ, Việt Nam máu lửa, California: Xuân Thu, tái bản 1989, tr. 430. (Viết tắt: NKT, sđd. tr.)

8. Giai Phẩm Mùa Thu tập 2, Hà Nội 1956. (HVC, sđd. tr. 245.)

9. Phan Khôi, "Phê b́nh lănh đạo văn nghệ". (HVC đăng lại, sđd. tt. 59-72.)

10. Tuyển tập Trăm hoa vẫn nở trên quê hương, California: Nxb. Lê Trần, 1990, tr. 20, bài của Thân Trọng Mẫn: "Từ phong trào Nhân Văn Giai Phẩm đến Cao trào văn nghệ phản kháng 1986-1989".

11. Nguyễn Minh Cần, Công lư đ̣i hỏi, California: Nxb. Văn Nghệ, 1997, tr. 57. (Viết tắt: NMC, sđd. tr.)

12. Thụy Khuê, "Hồ sơ Nhân Văn Giai Phẩm", http://members.aol.com/vnbook6/lib54.htm

13. Nguyễn Văn Trấn, Viết cho Mẹ và Quốc Hội, California Nxb. Văn Nghệ, 1995, tr. 278. (Viết tắt: NVT, sđd. tr.)

14. Phụ Nữ Tân Văn: Thành lập tại Sài G̣n năm 1929 do Phan Khôi làm chủ bút. Năm 1932, báo tạm đ́nh bản v́ lư do tài chánh. Năm 1935 báo tục bản cho đến 1939.

15. Vũ Ngọc Phan, Nhà văn hiện đại [gồm 5 tập, đánh số trang từng tập], Nxb. Tân Dân, Hà Nội, 1942, quyển 4, tập hạ, Nxb. Khoa học Xă hội, Hà Nội, 1987, in lại thành 2 tập, đánh số trang liên tục, tr. 1119.

16. Nguyễn Hưng Quốc, Văn học Việt Nam dưới chế độ cộng sản, California: Nxb. Văn Nghệ, 1991, tr. 148. (Viết tắt: NHQ, sđd. tr.)

17. Hồ Phong (Hu Feng, 1903-1985), người Trung Hoa, là nhà phê b́nh văn học, nhà thơ, nhà luận văn, dường như không gia nhập đảng Cộng Sản. Ông là một người Mác xít độc lập và có nhiều ảnh hưởng, thường dự vào những cuộc tranh luận tư tưởng lớn với giới cộng sản chính thống trong suốt hai thập niên 30 và 40. Ông tin rằng giá trị văn học đứng trên ư hệ và chính trị, những nhân vật văn học có tính cách phổ quát, không khuôn sáo, và văn chương có thể mô tả mọi người chứ không nhất thiết một giai cấp nào đó. Năm 1949, khi cộng sản nắm quyền ở Trung Hoa, dầu ông giữ nhiều chức vụ trong ngành văn hóa, ông không bao giờ chịu uốn theo đường lối chính thống. Ông bị tố cáo phản cách mạnh và bị cầm tù từ 1955 đến 1981 mới được thả ra và được phục hồi danh dự.

18. Georges Boudarel, Cent fleurs écloses dans la nuit du Viet Nam, communisme et dissidence 1954-1956 [Trăm hoa đua nở trong đêm Việt Nam, cộng sản và ly khai 1954-1956], Éditions Jacques Bertoin, Paris, 1991, tr. 58. Nguyên văn: "Hu Feng y critique les "cinq poignards" plongés dans le cerveau des écrivains révolutionaires: "Idéologie communiste obligatoire, inspiration uniquement tirée de la vie des ouvriers et des paysans, rééducation et réforme idéologique, formes imposées par le parti, sujets fixés par le parti." (Viết tắt: GB sđd. tr.)

 

 

 

__._,_.___

 

 

Văn Chương Đối Kháng,

 

Trường Hợp NHÂN VĂN-GIAI PHẨM

(Bài 2)

 

 

 

Trần Gia Phụng

 

 

 

 

Nhân Văn - Giai Phẩm là tên của hai đặc san xuất bản vào đầu năm 1956 tại Hà Nội, đă đăng những bài báo bị chế độ cộng sản kết án là đối kháng và không chấp nhận sự “lănh đạo văn nghệ” của đảng. Chẳng những hai đặc san nầy bị đóng cửa mà các tác giả bị đấu tố, kết án và có người không chịu khuất phục nên bị trù giập suốt đời. Để hiểu rơ câu chuyện, hăy thử bắt đầu từ tổng quan hoàn cảnh nẩy sinh ra vụ án văn chương đối kháng nầy.

 

II.- CUỘC ĐỐI KHÁNG

 

1. NHỮNG BIẾN CỐ DẪN ĐƯỜNG

 

Trần Dần không bao giờ quên những ǵ ông đọc được trong lá thư của Hồ Phong. Lúc đầu, ông cùng một số văn hữu trong quân đội như Hoàng Cầm, Tử Phác, Đỗ Nhuận, Trúc Lâm, Hoàng Tích Linh, sau đó vào cuối năm 1954, nhiều nhà văn khác cùng tham gia, soạn thảo một "bản đề nghị chính sách văn hóa". Bản đề nghị nầy được đưa lên các cấp lănh đạo vào đầu nằm 1955.

 

Bản đề nghị xoay quanh ba điểm: Thứ nhất, trả văn học nghệ thuật cho văn nghệ sĩ. Thứ hai, thành lập một tổ chức văn học nghệ thuật trong quân đội; tổ chức nầy liên hệ trực tiếp với Hội Văn Nghệ trung ương, không cần phải thông qua bộ phận thông tin tuyên truyền của Tổng cục chính trị. Thứ ba, loại bỏ những quy định quân sự hiện hành trong tổ chức văn học nghệ thuật quân đội. (GB, sđd.32, 88).

 

Những ư kiến đề nghị của các văn nghệ sĩ trên đây cho thấy, lúc đó họ vẫn chấp nhận sự lănh đạo của đảng LĐ, nhưng lại yêu cầu đảng LĐ thay đổi cách quản lư văn nghệ trong quân đội, đừng can thiệp vào công cuộc sáng tác của nhà văn. Những ư kiến nầy được nhiều viên chức cao cấp trong đảng và quân đội chia sẻ, đặc biệt có đại tá Lê Liêm, chính uỷ mặt trận Điện Biên Phủ, cùng các tướng Trần Độ, Lê Quang Đạo. Tuy nhiên, một nhân vật quan trọng trong quân đội lúc đó, tướng Nguyễn Chí Thanh, uỷ viên bộ chính trị đảng LĐ từ 1951, chủ nhiệm Tổng cục chính trị, phản đối kịch liệt và loại bỏ ngay bản đề nghị nầy (GB, sđd.254-255).

 

Bản đề nghị sửa đổi cách lănh đạo văn nghệ c̣n đang được dư luận bàn tán, th́ xảy ra việc thơ Tố Hữu bị đả kích. Tố Hữu (1920-2002), người Thừa Thiên, tên thật là Nguyễn Kim Thành, gia nhập đảng Cộng Sản Đông Dương năm 1938. Ông là một trong những người cầm đầu cuộc cướp chính quyền tại Huế năm 1945, và được bầu làm uỷ viên Trung ương đảng năm 1951. Từ lúc đó, ông làm trưởng ban Tuyên giáo [tuyên truyền và giáo dục] trung ương, nắm trong tay vận mạng nền văn hóa, văn nghệ của Bắc Việt. Thơ ông nặng tính truyên truyền, hết ḿnh ca ngợi các nước cộng sản và các lănh tụ cộng sản như Lenin, Stalin, Mao Trạch Đông, Hồ Chí Minh.

 

Ngày 4-3-1955, tại Hà Nội diễn ra cuộc họp các văn nghệ sĩ để phê b́nh tập thơ Việt Bắc của Tố Hữu, ấn hành vào cuối năm 1954 với số lượng lớn lao là 20,000 bản.(19) Trong khi các văn thi sĩ nhà nước đua nhau ca tụng Tố Hữu th́ Trần Dần, Hoàng Cầm, Hoàng Yến, Lê Đạt (tên thật là Đào Công Đạt) lại đưa ra những điểm yếu kém của thơ Tố Hữu. Trần Dần nhận xét rằng thơ Tố Hữu "nhỏ bé nhạt nhẽo trước cuộc sống vĩ đại, và mắc một sai lầm nghiêm trọng là sùng bái cá nhân, thần thánh hóa lănh tụ".(20) Lời b́nh phẩm nầy chẳng những chê bai Tố Hữu mà c̣n đụng chạm đến những lănh tụ cộng sản trên thế giới mà Tố Hữu đă t́nh nguyện thương yêu gấp mười lần so với tổng cộng các thành viên trong gia đ́nh ông ta.("Thương cha, thương mẹ, thương chồng,/Thương ḿnh thương một, thương ông thương mười", thơ Tố Hữu, "Đời đời nhớ ông").

 

Theo Hoàng Cầm viết trên báo Văn Nghệ, Hà Nội, số 67, thơ Tố Hữu "giống như một vại nước to, đầy tràn, pha loăng một màu sữa. Loăng quá, tôi thèm một cốc dù nhỏ thôi nhưng chan chứa những chất nuôi sống một tâm hồn."(NHQ, sđd.146). C̣n Lê Đạt, trên báo Văn Nghệ số 68 th́ cho rằng: "Thơ Tố Hữu đứng về một phương diện nào mà nói là thơ có ích. Tố Hữu có nhiều cố gắng phục vụ công tác chính trị...Thơ Tố Hữu là những bài học chính sách tốt. Nhưng những bài học chính sách tốt chưa phải là đă hiện thực, đă công nông. Vấn đề nội dung, tôi nhắc lại, căn bản là cái điệu tâm hồn của tác giả."(NHQ, sđd.146)

 

Điều nầy chẳng những làm cho Tố Hữu , mà cả các cán bộ lănh đạo văn nghệ giận dữ, đến nỗi có người đă thốt ra: "Địch nó không mong ǵ hơn chúng ta chê thơ Tố Hữu".(21)

 

Trong lúc đó, Trần Dần lại đang lấn cấn vụ cưới vợ. Trần Dần yêu và muốn kết hôn với cô K., một người theo Ky-Tô giáo, con của một gia đ́nh giàu có ở Hà Nội đă di cư vào Nam. Cô K. sống nhờ vào tiền cho thuê nhà do cha mẹ để lại, nên bị xếp vào thành phần bóc lột. Đảng LĐ không chấp thuận cuộc hôn nhân nầy. Trần Dần khuyên người yêu giao nhà cửa của cha mẹ cho "Ban quản lư tài sản của những người vắng mặt", chịu sống cực khổ để có thể cùng nhau lập gia đ́nh. Dầu vậy, đảng LĐ cũng không cho phép. Trần Dần cứ mặc nhiên đến phố Sinh Từ, nơi có nhà cô K., sống chung với người yêu. Cộng sản liền thuyên chuyển ông lên Việt Bắc. Viện cớ đau yếu, Trần Dần xin nghỉ việc, bỏ về Hà Nội và nạp đơn xin ra khỏi đảng LĐ cũng như ra khỏi quân đội vào giữa tháng 5-1955 (GB, sđd.126).

 

Đảng LĐ quyết định khai trừ Trần Dần, nhưng quân đội giữ ông lại, v́ sợ rằng khi trở về đời sống dân sự, ông sẽ gây nhiều tai tiếng nguy hại hơn. Trần Dần bị bắt giam trong ba tháng (lần thứ nhất), từ tháng 7 đến tháng 9-1955 th́ được thả ra với bản án kỳ lạ "cấm sáng tác" (NMC, sđd. tr. 18). Trong thời gian bị giam (lần thứ nhất), ông sáng tác bài thơ dài trên 300 câu nhan đề "Nhất định thắng", và ông đă giao bài thơ nầy cho Lê Đạt khi ra khỏi tù. (Bài thơ nầy là đề tài để cộng sản tố khổ Trần Dần).

 

Để chỉnh đốn tư tưởng Trần Dần, người ta gởi ông về nông thôn quan sát cuộc CCRĐ. Trần Dần lợi dụng cơ hội nầy, về thăm người yêu và liên lạc với các văn thi hữu như Lê Đạt, Hoàng Cầm, sửa soạn và hối thúc ra mắt Giai Phẩm 1956 (GB, sđd.128, 132).

 

Một sự kiện gây xôn xao dư luận văn nghệ, có tính châm biếm cán bộ văn hóa nhà nước, liên quan đến nhà văn lăo thành Phan Khôi (1887-1960). Đầu năm 1956, người ta giao cho Phan Khôi dịch một quyển sách từ tiếng Pháp qua tiếng Việt. Trong sách có chữ "pomme de terre". Phan Khôi dịch chữ đó là "khoai nhạc ngựa". Khi phê b́nh sách nầy, báo Cứu Quốc, cơ quan tuyên truyền của đảng LĐ, chê Phan Khôi già nua, lẩm cẩm và dịch sai. Tác giả bài phê b́nh viết rằng chữ "pomme de terre" phải dịch là "khoai tây", sao lại dịch thành "khoai nhạc ngựa"?

 

Phan Khôi trả lời đại ư như sau: Ai cũng biết "pomme de terre" là "khoai tây", nhưng lâu nay cán bộ phụ trách cấm ông dùng chữ "tây" và chữ "Tàu". Ví dụ khi ông dùng chữ "đường tây" th́ bị sửa lại là "đường kính"; khi ông viết "chè Tàu" th́ bị sửa thành "chè Trung Quốc", “thịt kho Tàu" th́ đổi thành "thịt kho Trung Quốc". Do đó, để chiều ư lănh đạo, lần nầy, chữ "pomme de terre", ông không dịch là "khoai tây", mà dịch là "khoai nhạc ngựa", v́ tiếng Trung Quốc gọi là "mă linh thự".(22) Lối viết thật là thâm thúy mà không thể bắt bẻ được.

 

Những sự kiện nầy là những triệu chứng đầu tiên về một cuộc phản kháng lớn hơn sẽ diễn ra ngay sau đó, với sự xuất hiện của Giai Phẩm 1956 hay Giai Phẩm mùa Xuân.

 

2.- GIAI PHẨM XUẤT HIỆN

 

GIAI PHẨM 1956: Nhân dịp Tết nguyên đán năm bính thân (1956), vào đầu tháng 2-1956, tại Hà Nội xuất hiện đặc san Giai Phẩm 1956 do nhà xuất bản Minh Đức của Trần Thiếu Bảo ấn hành.(23) (Giai phẩm nầy về sau được gọi là Giai Phẩm Mùa Xuân, v́ cũng trong năm 1956 xuất hiện thêm các Giai Phẩm Mùa Thu tập 1, Giai Phẩm Mùa Thu tập 2, Giai Phẩm Mùa Thu tập 3, và Giai Phẩm Mùa Đông.)

 

Đây là một tập họp sáng tác của các văn nghệ sĩ không chấp nhận sự “lănh đạo văn nghệ”, thuộc thành phần đối kháng với nhà cầm quyền cộng sản. Giai phẩm nầy được đánh dấu bằng ba bài quan trọng là "Cái chỗi quét rác rưởi" của Phùng Quán, "Ông b́nh vôi" (thơ) của Lê Đạt, và "Nhất định thắng" (thơ) của Trần Dần.

 

Phùng Quán (1932-1995), nguyên quán Thừa Thiên, cháu gọi Tố Hữu bằng cậu, gia nhập quân đội Việt Minh ở Thừa Thiên, sau năm 1954 tập kết ra Hà Nội. Trong bài "Cái chỗi quét rác rưởi", Phùng Quán cho rằng dưới chế độ ông đang sống, có quá nhiều rác rưởi làm dơ bẩn xă hội, và ông t́nh nguyện dùng văn chương quét sạch những rác rưởi đó.(24)

 

Lê Đạt đă mượn h́nh tượng "Ông b́nh vôi" để chống tệ nạn tôn sùng cá nhân, là căn bệnh trầm kha của chế độ cộng sản:

 

"Những kiếp người sống lâu trăm tuổi

Y như một cái b́nh vôi

Càng sống càng tồi

Càng sống càng bé lại. "(24)

 

Đặc biệt bài thơ dài trên 300 câu của Trần Dần, chịu ảnh hưởng của bút pháp Maiakovski,(25) mô tả cảm nghĩ và cuộc sống của hai người yêu nhau ở phố Sinh Từ, Hà Nội trong giai đoạn giao thời, dân chúng bỏ miền Bắc di cư vào Nam. Theo lời Hoàng Cầm trong bài "Con người Trần Dần" đăng trên Nhân Văn số 1, xuất bản tại Hà Nội ngày 20-9-1956, th́ Trần Dần giao bài thơ nầy cho Lê Đạt trước khi đi quan sát đoàn CCRĐ. Hoàng Cầm đă đem đăng vào Giai Phẩm Mùa Xuân. Trong bài thơ nầy có những câu được lặp lại nhiều lần như một điệp khúc:

 

"Tôi bước đi

không thấy phố

không thấy nhà

Chỉ thấy mưa sa

trên màu cờ đỏ." (HVC, sđd.103)

 

Những câu sau đây của bài "Nhất định thắng" đă bị quy chụp là ám chỉ lănh tụ:

 

"...Tôi đi giữa trời mưa đất Bắc

Tôi bỗng nghe những tiếng th́ thầm

Tiếng người nói xen tiếng đời ầm ă.

- Chúng phá hiệp thương!

- Liệu có hiệp thương?

- Liệu có tuyển cử?

- Liệu tổng hay chẳng tổng?

- Liệu đúng kỳ hay chậm vài năm?

Những câu hỏi đi giữa đời lỏng chỏng.

Ôi! Xưa nay Người vẫn thiếu tin Người

Người vẫn thường kinh hoảng trước tương lai..." (HVC, sđd.108)

 

Chữ "Người" viết hoa dưới chế độ cộng sản Hà Nội chỉ dùng để chỉ Hồ Chí Minh hay các lănh tụ cộng sản như Lenin, Stalin hay Mao Trạch Đông. Trong bài thơ nầy, Trần Dần lại dùng chữ "Người" viết hoa. Đảng LĐ quy chụp rằng Trần Dần muốn ám chỉ lănh tụ của họ. Dựa vào điều nầy, nhà cầm quyền Hà Nội ra lệnh tịch thâu Giai Phẩm 1956, và ngày mồng 2 Tết Bính Thân (13-2-1956), khi Trần Dần từ phố Sinh Từ trở về đơn vị quân đội, ông bị bắt giam lần thứ hai. Lần nầy ông cũng phải ngồi tù ba tháng. (GB, sđd.134).

 

3.- PHẢN ỨNG CỦA “LĂNH ĐẠO”

 

Trong khi Trần Dần ở trong tù, các nhà văn của chính quyền trong Hội Văn nghệ (sau nầy là Hội Nhà văn) đă phê b́nh đả kích đặc san Giai Phẩm 1956. Đặc biệt, tại trụ sở hội Văn nghệ Hà Nội, người ta tổ chức một buổi phê b́nh thơ Trần Dần, có khoảng 150 người tham dự, từ 7 giờ tối đến 1 giờ sáng, nhưng thực tế để kết tội Trần Dần. Hoài Thanh viết bài tham luận "Vạch trần tính cách phản động trong bài thơ "Nhất định thắng" của Trần Dần", đăng trên báo Văn Nghệ số 110, ra ngày 17-3-1956, ghép Trần Dần vào tội phản động.(26) Ở đây cần chú ư thủ đoạn của cộng sản: họ không đả kích tập thể các văn thi sĩ trong nhóm Giai Phẩm, mà tách ra đả kích riêng từng người, bắt đầu là Trần Dần để cô lập thi sĩ nầy.

 

Tiếp tay với Hoài Thanh để mạt sát Trần Dần và các văn sĩ trong Giai Phẩm, c̣n có những tên tuổi như Hoàng Trung Thông, Nguyễn Đ́nh Thi. Nhà thơ Hoàng Cầm kể lại: "... Người ta cho rằng bè phái độc quyền trong giới văn nghệ sĩ bị công kích (bắt đầu từ cuộc phê b́nh tập thơ Việt Bắc) đă t́m cách giả thù. Trần Dần, Tử Phác đều bị tống giam. Cái nút thứ hai khốc liệt hơn của tấn thảm kịch Trần Dần...Từ những ngày Tết mưa lă chă, cái bè phái độc quyền trong văn nghệ bắt đầu họp đứng họp ngồi để t́m cách đối phó với cái Giai Phẩm. Một không khí ngạt thở đè nặng lên những anh em có bài trong tập sách đó. Rồi đến một đêm, bài thơ "Nhất định thắng" bị đem ra luận tội...Thôi thế là đêm luận tội nầy đă đóng một cái án tử h́nh xuống một bài thơ, xuống một con người, đồng thời là sự đe dọa nặng nề chung cho anh em văn nghệ sĩ đang muốn t́m những lối sáng tác khác với cái bè phái kia..."(27)

 

Ở trong tù, Trần Dần rất uất ức, dùng dao cạo râu cứa cổ tự tử, nhưng bị các cán bộ cộng sản cản trở không cho chết, v́ sợ tiếng vang. Sau nầy ông mang một vết sẹo dài ở cổ.

 

TRẦN GIA PHỤNG

(Toronto, Canada)

 

CHÚ THÍCH

19. Georges Boudarel, sđd. tr. 119. Cũng theo Boudarel, trong khi đó, thơ của thi sĩ Hoàng Cầm chỉ được in 1,000 bản. Boudarel trích dẫn danh sách các tác phẩm văn chương xuất bản trong các năm 1954, 1955 của nhà cầm quyền Hà Nội.

20. Hoàng Cầm, "Con người Trần Dần", Nhân Văn số 1, Hà Nội, ngày 20-9-1956. Tài liệu từ Internet: http://members.aol.com/canhen/nhvan1.htm

21. Trần Công trích ghi lại, "Chống bè phái trong văn nghệ", Nhân Văn số 1, báo đd.

22. Hoàng Văn Chí, sđd. tr. 24. [Người Trung Hoa gọi là mă linh thự tức khoai nhạc ngựa v́ khoai tṛn, nhỏ, mọc từng chùm như cái lục lạc treo ở đầu ngựa. Người Việt gọi là khoai tây v́ do người Tây dương (Âu châu) du nhập vào Việt Nam.]

23. Theo tác giả Hoàng Văn Chí sđd. tr. 24 th́ Giai Phẩm 1956 ra mắt tháng 3-1956. Tuy nhiên có hai điều cần chú ư: thứ nhất, mồng 1 Tết Bính Thân nhằm ngày 12-2-1956, báo xuân thường ra trước Tết; thứ hai v́ bài thơ "Nhất định thắng" đăng trên Giai Phẩm 1956 mà Trần Dần bị bắt ngày mồng 2 Tết Bính Thân (13-2-1956). Vậy báo Giai Phẩm 1956 ra trễ nhất là trước Tết, vào đầu tháng 2-1956.

24. Hoàng Văn Chí, sđd. tr. 24. Lê Đạt tên thật là Đào Công Đạt, đă từng là thư kư riêng của tổng bí thư Trường Chinh trong thời kỳ chiến tranh chống Pháp. (Phần chú thích của Thông Điệp Xanh trong bài "Dạ kư", truyện ngắn của Phùng Cung, http://members.aol.com/canhen/nhanvan17.htm

25. Georges Boudarel, sđd. tr. 128. [Maiakovski (Vladimir Vladimirovich, 1893-1930): sinh ở Georgia (Nga), nhà thơ, nhà soạn kịch Xô Viết thuộc trường phái "Tương lai", mạnh mẽ tuyên dương cách mạng năm 1917. Ông cách tân về nhịp điệu và hành văn để diễn tả cảm thức con người mới trong thời đại cách mạng. Tác phẩm: Lenin (1924), Rất tốt (1927), Con rệp (kịch, 1928, châm biếm tệ nạn quan liêu Xô Viết). Ông tự sát năm 1930.]

26. Phan Khôi, "Phê b́nh lănh đạo văn nghệ", Giai Phẩm Mùa Thu tập 1, Hà Nội 1956, Hoàng Văn Chí, sđd. trích đăng, tr. 67. Georges Boudarel, sđd. tr. 135. Riêng bài viết của Hoài Thanh, chúng tôi không có bản tiếng Việt, nên đề bài của Hoài Thanh chúng tôi dịch lại bản dịch của Boudarel: "Dévoilons le caractère réactionnaire du poème "Nous vaincrons!" de Tran Zan" (Vạch trần tính cách phản động trong bài thơ "Nhất định thắng" của Trần Dần).

27. Hoàng Cầm, "Con người Trần Dần", báo Nhân Văn số 1, Hà Nội, ngày 20-9-1956. Tài liệu rút từ Internet: http://members.aol.com/canhen/nhanvan17.htm

 

 

 

__._,_.___

 

 

Văn Chương Đối Kháng,

 

Trường Hợp NHÂN VĂN-GIAI PHẨM

(Bài 3)

 

 

 

Trần Gia Phụng

 

 

 

Nhân Văn - Giai Phẩm là tên của hai đặc san xuất bản vào đầu năm 1956 tại Hà Nội, đă đăng những bài báo bị chế độ cộng sản kết án là đối kháng và không chấp nhận sự “lănh đạo văn nghệ” của đảng. Chẳng những hai đặc san nầy bị đóng cửa mà các tác giả bị đấu tố, kết án và có người không chịu khuất phục nên bị trù giập suốt đời. Để hiểu rơ câu chuyện, hăy thử bắt đầu từ tổng quan hoàn cảnh nẩy sinh ra vụ án văn chương đối kháng nầy.

 

III.- NHỮNG BIẾN CỐ VĂN HỌC

 

1.- GIẢI THƯỞNG VĂN CHƯƠNG

 

Trong khi đó, tại Hà Nội, sau Giai Phẩm Mùa Xuân, và sau việc Trần Dần bị cầm tù, một sự kiện văn học nổi bật khác xảy ra, gây xôn xao dư luận, là việc công bố kết quả các giải thưởng văn học năm 1954-1955 trên báo Văn Nghệ Hà Nội, số 112 ra ngày 15-3-1956, và trên báo Nhân Dân số ra ngày 17-3-1956. Kết quả các giải đó như sau:

 

Thơ: giải nhất: Tố Hữu (tập Việt Bắc); giải nh́: Trần Hữu Thung (tập Đồng tháng tám và Dặn con), Xuân Diệu (tập Ngôi sao), Tú Mỡ (tập Nụ cười chính nghĩa); giải ba: Hồ Khải Đạt (tập Thơ chiến sĩ ).

 

Tiểu thuyết: giải nhất: Nguyễn Ngọc (Đất nước đứng lên), Tô Hoài (Truyện Tây bắc); giải nh́: Nguyễn Huy Tưởng (Truyện anh Lục), Nguyễn Văn Bổng (Con trâu), giải ba: Phùng Quán (Vượt Côn Đảo), Trần Kim Trắc (Cái Lu); giải khuyến khích: Hoàng Trung Nho (Đồng quê hoa nở), Bùi Hiển (Gặp gỡ), Đoàn Giỏi (Cá bống mú). (GB sđd. tt. 233-234.)

 

Kết quả giải thưởng gây nhiều tranh căi sôi nổi v́ đa số các nhà thơ, nhà văn trúng giải đều là người thân cận của đảng LĐ, trong đó dư luận bàn tán nhiều về các tác phẩm của Tố Hữu, Xuân Diệu, Nguyễn Huy Tưởng. Tập thơ Việt Bắc của Tố Hữu đă từng bị Trần Dần, Hoàng Cầm, Hoàng Yến, Lê Đạt phê b́nh một năm về trước; tập Ngôi sao của Xuân Diệu đă bị ba bài liên tiếp công kích trên báo Trăm Hoa ở Hà Nội của Nguyễn Bính, mà vẫn được giải thưởng.

 

Đặc biệt hơn nữa, các tác giả Xuân Diệu, Nguyễn Huy Tưởng và Hoài Thanh vừa có tác phẩm dự giải, vừa được sung vào ban chấm giải, và sau đó lại vừa trúng giải. (Nhà văn Phan Khôi nêu ra đầy đủ những bê bối của các giải thưởng nầy trong bài "Phê b́nh lănh đạo văn nghệ" đăng trong Giai phẩm Mùa Thu tập 1, xuất bản ngày 29-8-1956.)

 

Ba sự kiện, Giai Phẩm Mùa Xuân, việc bắt giam Trần Dần và giải thưởng văn học, tạo nên những làn sóng bàn luận âm ỷ liên tục trên các báo và trong các giới văn nghệ sĩ. Ngày 5-5-1956, Trần Dần ra khỏi tù. Lúc đó cũng là thời gian đảng LĐ sửa soạn tổ chức đại hội Văn học nghệ thuật toàn quốc lần thứ hai, nhắm đưa các văn nghệ sĩ đi theo đúng quỹ đạo của đảng. Hội Văn nghệ liền cho thành lập ban Trù bị đại hội ngày 16-5-1956. Thành phần ban Trù bị không được bầu từ dưới lên mà do từ trung ương chỉ định xuống (GB, sđd. 238-239).

 

2. TRĂM HOA ĐUA NỞ Ở TRUNG HOA

 

Có một điều ít ai chú ư là sau vụ Giai Phẩm Mùa Xuân ở Bắc Việt ba tháng, mới xảy ra biến cố "Trăm hoa đua nở, trăm nhà tranh tiếng" ở CHNDTH. Nguyên sau Đại hội 20 của đảng CSLX, quan điểm chính trị mới của đảng CSLX chẳng những được truyền sang Bắc Việt mà cả CHNDTH. Đảng Cộng sản Trung Hoa (CSTH) cầm quyền trên toàn thể lục địa Trung Hoa từ cuối năm 1949. Cộng sản TH ổn định t́nh h́nh nội bộ khá lâu, và quyết tâm tiêu diệt các thành phần trí thức, văn nghệ sĩ đối kháng sau vụ Hồ Phong vào tháng 7-1954. Do đó, khi Liên Xô tuyên bố chính sách mới, th́ CSTH liền hưởng ứng chính sách nầy theo cách của CSTH.

 

Lục Định Nhất (Lu Dingyi), cục trưởng cục Tuyên huấn đảng CSTH, triệu tập cuộc họp ngày 25-5-1956 tại Bắc Kinh, gồm những nhà trí thức, nghiên cứu, văn nghệ sĩ, nhân sĩ, đại diện hội đoàn. Trong cuộc họp nầy, Lục Định Nhất đọc bài diễn văn nhan đề: "Bách hoa tề khai, bách gia tranh minh" [Trăm hoa đua nở, trăm nhà tranh tiếng]. Họ Lục cho biết chủ tịch Mao Trạch Đông trích hai câu nầy từ cổ văn, và giao cho ông giải thích với hội nghị. Họ Lục tŕnh bày:

 

"... Nếu không có nhiều môn phái, nhiều chủ trương th́ văn nghệ không thể trở nên phong phú được... Hai ngh́n năm trước, trong thời Xuân Thu và Chiến Quốc, Trung Quốc có nhiều học phái khác nhau... Hồi đó, các học phái đều tự ư phát triển, không phục ṭng một hệ thống tư tưởng nào cả, nhưng ngày nay, chính quyền của nhân dân đă thành lập và vững mạnh th́ sự tranh đua của bách gia ngày nay phải nằm trong khuôn khổ của một chương tŕnh chung... Cần phải đề cao sự tự do tranh luận và bênh vực ư kiến trong mọi ngành học thuật nhưng đồng thời cũng không nên lẫn lộn những cuộc tranh luận xây dựng trong nội bộ Đảng với những cuộc tranh đấu để tiêu diệt những phần tử phản động... Có hai lối phê b́nh: Phê b́nh kẻ thù và phê b́nh những đồng chí phạm sai lầm. Phê b́nh kẻ thù là đập cho nó một trùy vỡ sọ chết tươi, c̣n phê b́nh một đồng chí phạm sai lầm là lấy khoan hồng đưa dần họ về với chính nghĩa..."(HVC, sđd. tt. 7-8).

 

Ngày hôm sau, 26-5-1956, Mao Trạch Đông chính thức công bố phát động chiến dịch "Trăm hoa đua nở". (HVC sđd. tr. 26) Như thế, CHNDTH mở ra chiến dịch "Trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng", nhưng để sẵn quả "trùy" [chùy] trước mặt mọi người, cảnh cáo những ai đi sai "khuôn khổ của một chương tŕnh chung" sẽ bị "vỡ sọ chết tươi", nghĩa là vừa mở vừa hù dọa.

 

Bài phát biểu của Lục Định Nhất đăng trên Nhân Dân Nhật Báo ở Bắc Kinh ngày 13-6, tức th́ được sinh viên Hà Nội, do giáo sư Trần Đức Thảo bảo trợ, đă dịch đăng lên bích báo nhà trường. Trong khi đó, bản tin điện về bài của Lục Định Nhất do Lê Phú Hào, đặc phái viên báo Nhân Dân (Hà Nội) tại Bắc Kinh, gởi về vào tháng 7, nhưng măi đến ngày 5-8, Nhân Dân (Hà Nội) mới đưa lên mặt báo. Bài viết đă làm xôn xao các giới cầm quyền và dư luận Hà Nội. Một biên tập viên báo Nhân Dân (Hà Nội) đă nói với Lê Phú Hào vài tuần sau đó, khi ông về Hà Nội công tác: "Bản tin của anh có hiệu quả của một trái bom".(GB, sđd.239-242)

 

Ngày 15-9-1956, đảng CSTH họp Đại hội lần thứ 8, đại hội đầu tiên kể từ 1945, khẳng định lập trường "sống chung ḥa b́nh" mà Liên Xô đă đưa ra trong Đại hội 20 của đảng CSLX (CĐ, I-C, sđd.103). Sau đó, đến ngày 30-9, báo Nhân Dân (Hà Nội) mới chịu đăng toàn văn bài phát biểu của Lục Định Nhất. Ở đây xin mở ngoặc thêm một chi tiết: sau khi nhóm Nhân Văn - Giai Phẩm đứng ra đ̣i hỏi cởi trói văn nghệ ở Bắc Việt vào năm 1956, th́ năm sau, 1957, bên Trung Hoa cũng xảy ra sự phản kháng của nhóm văn thi sĩ do bà Đinh Linh [Ding Ling] dẫn đầu. Bà Đinh Linh cũng đă bị nhà cầm quyền Bắc Kinh bắt giam. Như vậy phong trào đ̣i hỏi tự do báo chí ở Bắc Việt đi trước phong trào ở CHNDTH).(28)

 

3.- CUỘC HỌC TẬP 18 NGÀY

 

Để nắm chắc t́nh h́nh trước khi vào Đại hội Văn học Nghệ thuật toàn quốc kỳ 2, ban Tuyên huấn Trung ương đảng LĐ do Tố Hữu đứng đầu, tổ chức lớp "Bồi dưỡng về lư luận văn nghệ" từ ngày 1 đến ngày 18-8-1956, thường được gọi là "Cuộc học tập 18 ngày", với khoảng 300 trí thức, văn nghệ sĩ tham dự. Có thể nói cuộc học tập nầy bao gồm hầu hết những tinh hoa trí tuệ Bắc Việt, trừ những nhà nghiên cứu khoa học chuyên môn.

 

Có lẽ kết quả không được như ư theo nhà cầm quyền. Báo chí chỉ tường thuật rất sơ lược cuộc học tập nầy, không phải v́ nội dung thiếu hấp dẫn, nhưng v́ quá nhiều "thắc mắc" được đưa ra mà không có câu trả lời. Những ngày đầu khá buồn tẻ v́ những diễn văn khai mạc có tính cách công thức, và những người tham dự có vẻ thụ động. Càng về sau, cuộc học tập càng sôi nổi khi những vấn đề thực tiễn đời sống được nêu ra thảo luận, như cuộc Cải cách ruộng đất, việc kiểm soát dân số, hoạt động các cửa hàng quốc doanh… Những thắc mắc cụ thể được nêu lên xoay quanh mối tương quan giữa chính trị và tự do sáng tác; vấn đề lănh đạo văn nghệ; những sai lầm trong việc b́nh chọn giải văn học vừa qua, và cả nội dung của Giai Phẩm Mùa Xuân. Cuộc học tập nầy không đưa ra một thông báo chính thức nào (GB, sđd.238-242). Lư do thật dễ hiểu v́:

 

“... Đợt học tập của giới văn nghệ tháng Tám vừa qua đă là một cuộc tranh đấu sôi nổi của trên 300 người công tác văn nghệ. Phát triển sự việc như thế nào, chỉ trích bè phái như thế nào, xây dựng Trung ương đảng như thế nào, Nguyễn Đ́nh Thi tổng kết quanh co như thế nào, Nguyễn Hữu Đang tham luận mạnh bạo như thế nào, Tố Hữu nhận lỗi qua loa như thế nào, anh chị em đă nghĩ những ǵ ... báo Nhân Dân biết rơ. Thế rồi bè phái lănh đạo văn nghệ vẫn cứ ngoan cố làm thinh… tuyệt nhiên không giải quyết một nguyện vọng nào của anh chị em...”(HCV, sđd. tr. 26.)

 

IV.- GIAI PHẨM RỒI NHÂN VĂN

 

1.- GIAI PHẨM MÙA THU

 

Đảng Lao Động tưởng rằng đợt học tập 18 ngày có thể uốn nắn tư tưởng của các giới trí thức và văn nghệ sĩ, không ngờ lại tạo hiệu ứng ngược lại, bất lợi cho chính sách của đảng. Hiệu ứng bất lợi rơ nét nhất là sự xuất hiện của Giai Phẩm Mùa Thu ngày 29-8, nghĩa là cùng tháng với đợt học tập 18 ngày. Về sau Giai Phẩm Mùa Thu được gọi là Giai Phẩm Mùa Thu tập 1 v́ giai phẩm nầy được hoan nghênh quá, nên các nhà chủ trương cho ra thêm Giai Phẩm Mùa Thu tập 2 và Giai Phẩm Mùa Thu tập 3.

 

Cái đinh của Giai Phẩm Mùa Thu tập 1 là bài viết của nhà văn lăo thành Phan Khôi, tựa đề là "Phê b́nh lănh đạo văn nghệ", dài 14 trang (sách) , cở chữ nhỏ. Trong bài nầy, phần dẫn nhập, Phan Khôi viết rằng trong thời gian chiến tranh, các văn thi sĩ chỉ nghĩ đến kháng chiến, nên sẵn sàng hy sinh, chín bỏ làm mười, không ai thắc mắc ǵ cả, nhưng sau năm 1954, trở về Hà Nội, "lănh đạo văn nghệ thành ra vấn đề, quần chúng văn nghệ thắc mắc với lănh đạo". Phan Khôi đưa ra ba vấn đề chính để phê b́nh: đó là tự do của văn nghệ sĩ, vụ Giai Phẩm Mùa Xuân, và Giải thưởng văn học 1954-1955.

 

Theo Phan Khôi, lúc đó tại Bắc Việt văn nghệ sĩ bị kềm kẹp một cách nghiệt ngă, khiến một ngày nào đó, "nhược bằng bắt mọi người phải viết theo lối của ḿnh, th́ rồi đến một ngày kia, hàng trăm thứ hoa cúc đều phải nở ra cúc vạn thọ hết." Phan Khôi chỉ c̣n biết than với Nguyễn Đ́nh Chiểu: "Cụ Đồ Chiểu ơi! Cụ Đồ Chiểu ơi! Ở thời cụ, cụ đă kêu: Ở đây nào phải trường thi,/ Ra đề hạn vận một khi buộc ràng! Thế mà ngày nay, bảy tám mươi năm sau cụ, người ta c̣n ra đề dàn bài, lại hạn chữ cho tôi nữa đó cụ ơi! Tôi c̣n làm ăn ǵ được nữa cụ ơi! Tôi đâu c̣n là tôi đâu được nữa cụ ơi!"

 

Từ lănh đạo như thế nên đưa đến phản ứng qua Giai Phẩm Mùa Xuân. Rồi lại xảy ra những vụ chụp mũ phản động mà theo Phan Khôi "thật là cái tội phản động ở xứ nầy sao mà ghép một cách dễ dàng quá." Cũng v́ lănh đạo như thế mới đưa đến kết quả giải văn học 1954-1955, mà "ở Hà Nội, dư luận bàn tán xôn xao, nhiều người không phục, cho rằng có mấy tác phẩm trong đó không xứng đáng được giải." Chẳng những nêu danh những tác phẩm không xứng đáng, Phan Khôi c̣n đưa ra lối làm việc theo mệnh lệnh của Hội đồng chấm giải, lấy đa số hội viên trong hội đồng để chèn ép "thiểu số tuyệt đối" là chính Phan Khôi. Điều khôi hài nhất được ông nêu ra là có tác giả vừa được sung vào ban chấm giải, vừa có tác phẩm dự giải, và sau đó lại vừa trúng giải.

 

Khi phê b́nh lănh đạo văn nghệ, Phan Khôi đă phê b́nh luôn sự lănh đạo của đảng LĐ, bởi v́ tổ chức thực sự lănh đạo nền văn nghệ Bắc Việt là chi bộ đảng LĐ trong Hội nhà văn trực thuộc hệ thống đảng, và ông cũng phê b́nh luôn chế độ ông ta đang sống. Phan Khôi viết: "Dưới chế độ tư sản, sự đối lập là thường: nhân dân đối lập với chính phủ, công nhân đối lập với chủ xưởng, học sinh đối lập với nhà trường. Nhưng ở dưới chế độ của chúng ta, về mọi phương diện, yêu cầu phải không đi đến đối lập, hễ c̣n đối lập là cái hiện tượng không tốt, cái triệu chứng không tốt." (HVC sđd. tt. 59-72.)

 

Bài báo của Phan Khôi đă làm xôn xao dư luận Hà Nội. Báo Thời Mới (báo tư nhân do Hiền Nhân chủ trương) đă gọi bài viết của Phan Khôi là một "quả bom tạ" thả ngay tại thủ đô Hà Nội. "Có người lại thốt lên rằng chín mười năm nay mới được nghe tiếng nói sang sảng của cụ Phan Khôi." (HVC, sđd. 26).

 

Ngoài bài "Phê b́nh lănh đạo văn nghệ" của Phan Khôi, Giai Phẩm Mùa Thu tập 1 c̣n có các bài "Ông b́nh vôi" cũng của Phan Khôi, kể chuyện những chiếc b́nh vôi ở quê ông và khai triển thêm ư tưởng bài thơ của Lê Đạt trong Giai Phẩm Mùa Xuân; bài "Bệnh sùng bái cá nhân trong giới lănh đạo văn nghệ" của Trương Tửu, đả kích những hiện tượng tôn sùng các "quan văn nghệ"; bài "Bức thư gởi một người bạn cũ" của Trần Lê Văn, diễn tả h́nh ảnh của một cán bộ cộng sản được mệnh danh là "Ông Khẩu Hiệu".

 

2.- NHÂN VĂN

 

Hai mươi ngày sau Giai phẩm Mùa Thu tập 1, tờ Nhân Văn số 1 được phát hành ngày 20-9-1956, do chính Phan Khôi giữ chức chủ nhiệm kiêm chủ bút, Trần Duy (tên thật là Trần Quang Tăng) làm thư kư.(GB sđd. tr. 23) Trong phần mở đầu, báo nầy tuyên bố: "Báo Nhân Văn đứng dưới sự lănh đạo của đảng Lao Động Việt Nam, theo chủ nghĩa Mác-Lênin với tinh thần thực tiễn, để xúc tiến công cuộc củng cố miền Bắc, thống nhất nước nhà, để đi đến thực hiện xă hội chủ nghĩa, theo như ư muốn của Đảng cũng như của nhân dân cả nước." (29)

 

Nhân Văn số 1 được dư luận chú ư ngay v́ một số bài nổi bật như: "Chúng tôi phỏng vấn về vấn đề Mở rộng tự do dân chủ" với phần trả lời của luật sư Nguyễn Mạnh Tường, giáo sư đại học, theo đó ông cho rằng "sự thực hiện dân chủ trong hai năm vừa qua c̣n thiếu sót nhiều"; bài "Chống bè phái trong văn nghệ" của Trần Công, tŕnh bày nạn độc đoán của nhóm lănh đạo văn nghệ; bài thơ "Nhân câu chuyện mấy người tự tử" của Lê Đạt, và đặc biệt nhất là bài "Con người Trần Dần" của Hoàng Cầm. Trong bài báo nầy, qua câu chuyện về việc Trần Dần hai lần bị bắt, Hoàng Cầm lên án việc thiếu tự do sáng tác và tự do tư tưởng dưới chế độ Hà Nội. (Những bài trong Nhân Văn số 1, 20-9-1956, trên đây đă được điện báo Thông Điệp Xanh đưa lên Internet.)

 

Báo Nhân Văn vừa ra mắt liền được độc giả hoan hô, chuyền tay nhau đọc, và bàn tán sôi nổi, đồng thời cũng được các giới cầm quyền nghiên cứu tỷ mỷ và bị giới nầy lên án gắt gao. Đầu tiên, ngày 25-9-1956, báo Nhân Dân đăng bài của Nguyễn Chương, phó trưởng ban Tuyên huấn trung ương đảng. Nguyễn Chương cho rằng báo Nhân Văn là tay sai của "địch", v́ công kích địch th́ ít mà công kích "ta" th́ nhiều (HVC, sđd.28). Theo Nguyễn Chương, báo Nhân Văn đă "muốn nhân việc phê b́nh lănh đạo văn nghệ hẹp ḥi, mệnh lệnh mà làm cho người ta tưởng rằng toàn bộ sự lănh đạo của đảng Lao Động Việt Nam và toàn bộ chế độ chính trị ở miền Bắc là độc đoán, độc tài, chà đạp con người, không có nhân văn" (NMC, sđd.23-24).

 

Tiếp tục trả lời cuộc phỏng vấn về vấn đề mở rộng tự do và dân chủ, trên Nhân Văn số 2 ra ngày 5-10-1956, học giả Đào Duy Anh cho rằng: " Trong quá tŕnh xây dựng chế độ, chúng ta gặp trong chính nội bộ của chúng ta, những cái hạn chế và ngăn cản tự do. Tên tuổi của những kẻ thù nội bộ của tự do ấy, người ta đều biết cả: tức là tệ quan liêu, mệnh lệnh, độc đoán, bè phái ...những bệnh giáo điều chủ nghĩa, công thức chủ nghĩa, sùng bái cá nhân c̣n ngự trị trong công tác lănh đạo văn nghệ và học thuật..." (30)

 

Đáp lại đả kích của Nguyễn Chương, cũng trên báo Nhân Văn số 2, ba tác giả Hoàng Cầm, Hữu Loan, và Trần Duy viết bài "Chúng tôi cực lực phản đối luận điệu vu cáo chính trị", trả lời từng lư luận một. Sau mỗi đoạn bẻ găy lư luận của Nguyễn Chương, các tác giả nầy giễu cợt bằng một điệp khúc: "Bạn cố t́nh đến thế, chúng tôi c̣n biết làm sao?" (HVC, sđd. 28).

 

Nguyễn Chương giải thích vớt vát bằng một bài báo khác cũng đăng trên Nhân Dân, th́ bị Chu Ngọc trả lời qua bài báo nhan đề "Quần chúng đă chán ghét lối chận họng đó rồi" trên Nhân Văn số 3 ra ngày 20-10-1956. Nhân Văn số 3 c̣n đăng bài "Nỗ lực phát triển tự do dân chủ" của giáo sư thạc sĩ Trần Đức Thảo. Ông Trần Đức Thảo nhấn mạnh rằng: "Trong nhiệm vụ thực hiện phương châm của Đại hội 20 của đảng Cộng Sản Liên Xô, đặng hưởng ứng lời kêu gọi của đảng Lao Động Việt Nam, hưởng ứng phong trào phát triển tự do dân chủ trong những nước dân chủ nhân dân anh em, người trí thức Việt Nam có phần trách nhiệm quan trọng. Người trí thức hoạt động văn hóa, cần tự do như khí trời để thở. Có tự do mới đẩy mạnh được sáng tác văn nghệ, nghiên cứu khoa học, cải tiến kỹ thuật. Phát triển tự do là nhu cầu thiết thân đồng thời là nhiệm vụ số 1 của người trí thức cũng như của toàn dân..."(HVC, sđd.292)

 

Trong khi đó, báo Nhân Dân ngày 16 và 17-10-1956 đăng bài "Chủ nghĩa nhân văn của chúng ta" của giáo sư thạc sĩ Hoàng Xuân Nhị. Ông Hoàng Xuân Nhị vận dụng lư thuyết Mác - Lê để chứng minh rằng văn nghệ phải có đảng tính và văn nghệ sĩ phải triệt để phục ṭng sự lănh đạo của đảng. Báo Nhân Văn số 4 ngày 5-11-1956 phản bác lại bằng bài "Chủ nghĩa nhân văn của ông Hoàng Xuân Nhị" của Bùi Quang Đoài. Ông Bùi Quang Đoài vào lúc đó là sinh viên trường Đại học Hà Nội. Tuy trẻ tuổi, lối lư luận của ông Bùi Quang Đoài rất sắc bén. Sau khi chứng minh những sai lầm của giáo sư thạc sĩ Hoàng Xuân Nhị, Bùi Quang Đoài viết: "Xuất phát từ lệch lạc đó, Hoàng Xuân Nhị cho rằng nhờ có Đảng mới có tự do tư tưởng. Như ư kiến tôi vừa tŕnh bày, tôi hỏi lại ông Nhị là có Đảng rồi mới có quần chúng hay có quần chúng rồi mới có Đảng. Như thế th́ rơ ràng không phải có Đảng người nghệ sĩ mới có tự do tư tưởng mà ngay cả những thế kỷ trước, cũng như thời kỳ cách mạng, mặc dầu thực dân đàn áp khủng bố, Vũ Trọng Phụng vẫn kiên quyết tự do tư tưởng, tố cáo "cái xă hội đểu" buộc tội giới cầm quyền lúc bấy giờ. Lúc ấy họ có là đảng viên đâu...Như thế th́ tự do tư tưởng không phải là một vấn đề Đảng ban ơn cho quần chúng như ông Nhị đă lầm tưởng..."

 

Bùi Quang Đoài kết luận bài viết của ḿnh như sau: "Trong một bài báo ngắn, tôi đă cố gắng tŕnh bày vài sai lầm hoặc vài thiếu sót của ông Nhị về mặt kiến thức. Tôi xin đề nghị với ông Nhị một điều mà ông Nhị đă từng đề nghị với anh em Nhân Văn và Giai Phẩm: Cố gắng nghiên cứu, suy nghĩ, để giữ cho bản chất trung thực của người trí thức."(HVC, sđd.139-140) (31)

 

Cũng trên Nhân Văn số 4, truyện ngắn "Con ngựa già của chúa Trịnh" của Phùng Cung, một văn sĩ trẻ, kể chuyện cuộc đời của một con ngựa chiến được mệnh danh là "Bạch Long Thiên Lư Mă". Lúc ở với mă phu là lăo Nông, th́ nó chạy như bay, không con ngựa nào địch lại, nhưng khi về phủ chúa Trịnh, chỉ ăn, tắm, trang điểm lộng lẫy, và kéo xe cho chúa, nên không c̣n lạnh lẹ như trước, và cuối cùng thất bại trong một cuộc đua sau đó. Phùng Cung muốn dùng h́nh ảnh của con ngựa nầy để ngụ ư đả kích những văn nghệ sĩ tài hoa trước kia như Xuân Diệu, Huy Cận, Hoài Thanh, đă cam tâm làm tay sai cho chế độ cộng sản, nên tài năng bị thui chột và mai một dần. (HVC, sđd.149-154).

 

Ngoài những mục khôi hài biếm họa chỉ trích cán bộ đă xuất hiện ngay từ số đầu, Nhân Văn số 5 ra ngày 20-11-1956 được ghi dấu bằng bài viết "Thi sĩ máy" của Châm Văn Biếm, mà sau nầy người ta mới biết Châm Văn Biếm là Như Mai hay Hoàng Như Mai. Theo tác giả Châm Văn Biếm, chế độ cộng sản chỉ cần những người làm theo công thức như máy sản xuất, kể cả thơ ca, chứ không quư trọng t́nh cảm cũng như sáng tạo cá nhân con người. (HVC, sđd.274-282)

 

3.- CUỘC PHẢN KHÁNG LAN RỘNG

 

Khi báo Nhân Văn mới xuất hiện, đảng LĐ đang mở ra phong trào sửa sai sau Cải cách ruộng đất, nên cũng có phần mềm mỏng và nới lỏng. Do đó, nhân những bài mào đầu của Nhân Văn, nhiều báo ở Hà Nội đă hưởng ứng sôi nổi, tuy ngắn ngủi nhưng khá hào hứng. Lúc đó, ở Hà Nội truyền khẩu một câu đồng dao:

 

"Trần Dần, Lê Đạt, Phan Khôi,

Các chú đi trước, th́ rồi cháu theo." (NVT, sđd.187)

 

Tờ báo trước tiên theo chân Nhân Văn là Đất Mới, tiếng nói của anh em sinh viên Hà Nội, ra mắt tháng 10-1956. Xuất bản được một số th́ Đất Mới bị đ́nh bản. Người chủ trương Đất Mới là Bùi Quang Đoài. Trên Đất Mới số 1, Bùi Quang Đoài đăng truyện ngắn "Lịch sử một chuyện t́nh", kể lại một câu chuyện thật ở Hà Nội lúc bấy giờ, theo đó một cán bộ giáo dục cộng sản đă lợi dụng chức vụ chiếm đoạt t́nh yêu của nữ sinh. (HVC, sđd. 125-135).

 

Những tạp chí khác trước kia b́nh thường, nay cũng bắt đầu đăng những bài báo công kích những tệ nạn của nhà nước cộng sản và đảng Lao Động như báo Trăm Hoa của Nguyễn Bính, báo Thời Mới của Hiền Nhân.

 

Giai Phẩm Mùa Thu tập 2 ra vào tháng 10-1956, có các bài nổi bật là "Những người khổng lồ" của Trần Duy, bài thơ "Những ngày báo hiệu mùa xuân" của Văn Cao, và bài thơ "Chống tham ô lăng phí" của Phùng Quán. Bài của Phùng Quán được truyền bá rộng răi nhờ những lời thơ thẳng thắn:

 

"Tôi muốn đúc thơ thành đạn

Bắn vào tim những kẻ làm càn

Những con người tiêu máu của dân

Như tiêu giấy bạc giả!...

Những tên quan liêu đảng đă phê b́nh trên báo

Và bao nhiêu tên chưa ai biết, ai hay

Lớn, bé, nhỏ, to, cao, thấp, béo, gầy

Khắp mặt đất như bầy ruồi nhặng

Ở đâu cũng có! ..."

(HVC, sđd.119)

 

Giai Phẩm Mùa Thu tập 3 ra đời tháng 11-1956 đánh dấu bằng vở kịch nổi tiếng của Chu Ngọc: "Chúng ta gắng nuôi con". Giai Phẩm Mùa Đông tháng 12-1956 đăng bài tham luận về vấn đề tự do của giáo sư Trần Đức Thảo nhan đề "Nội dung xă hội và h́nh thức tự do". Giáo sư Trần Đức Thảo đă kết luận bài viết của ḿnh như sau: "Trong bản tham luận đọc trước Đại hội 8 của đảng Cộng Sản Trung Quốc, đồng chí Đặng Tiểu B́nh, hiện giờ là Tổng bí thư đảng Cộng Sản Trung Quốc đă nói: "Đảng không có quyền vượt lên trên quần chúng nhân dân, tức là đảng không có quyền ban ơn, cưỡng bách, mệnh lệnh đối với quần chúng nhân dân, đảng không có quyền xưng vương xưng bá trên đầu nhân dân"." (HVC, sđd.291)

 

Cũng trong Giai Phẩm Mùa Đông, với bài "Văn nghệ và chính trị", nhà nghiên cứu Trương Tửu, tuy thừa nhận "Đảng lănh đạo văn nghệ là một tất yếu lịch sử", nhưng lại đ̣i hỏi đảng "phải trả quyền điều khiển chuyên môn cho những nhà chuyên môn". Trương Tửu viết: "Lănh đạo tốt là tuyệt đối không ngăn cản văn nghệ sĩ phát hiện sự thật một cách hoàn toàn tự do...Họ [văn nghệ sĩ] hoàn toàn độc lập tác chiến, độc lập sáng tạo...họ chỉ tuân theo kỷ luật và chỉ thị của trái tim họ, của khối óc họ, của hiện thực xă hội mà họ phản ánh tùy theo tŕnh độ nhận thức cá nhân của họ...Văn nghệ sĩ chân chính xưa nay đều chống lại chính trị của giai cấp cầm quyền...Văn nghệ sĩ yêu Đảng nhưng họ yêu sự thực hơn Đảng...Vận mạng của văn nghệ sĩ dài hơn vận mạng của Đảng, dài hơn vận mạng của chế độ." (NHQ, sđd.155)

 

Phong trào công kích phê b́nh nhà cầm quyền lan rộng sang cả những tờ báo của đảng như tờ Cứu Quốc do Mặt trận Tổ quốc chủ trương, tờ Nhân Dân và cả tờ Học Tập, cơ quan nghiên cứu lư luận của đảng, cũng nêu lên những trường hợp tham ô lạm quyền của đảng viên. Các tờ báo đảng th́ đổ lỗi cho cá nhân các cán bộ đảng viên thoái hóa. C̣n các báo khác th́ cho rằng đây là sai lầm của lănh đạo và chính sách của đảng (HVC, sđd.27). (C̣n tiếp)

 

TRẦN GIA PHỤNG

(Toronto, Canada)

 

CHÚ THÍCH

28. Đinh Linh (Ding Ling, 1904-1986): Tên thật là Tưởng Băng Chi (Chiang Ping - chih). Những tác phẩm đầu tay nổi tiếng của bà trong thập niên 20 viết về những vấn đề phụ nữ và cuộc tranh chấp của giới phụ nữ trẻ chống lại xă hội phụ quyền Trung Hoa. Tác phẩm Lũ lụt xuất bản năm 1931 (dịch sang Anh ngữ năm 1937) bắt đầu phản ảnh quan điểm vô sản. Bà gia nhập đảng Cộng Sản Trung Hoa năm 1933 (có sách viết là 1931). Tác phẩn nổi tiếng nhất của bà là Mặt trời chiếu trên sông Tang-Càn [Sang-kan], xuất bản năm 1948, mô tả phong trào cải cách ruộng đất vào cuối thập niên 40, được Giải thưởng văn học Stalin năm 1951 (dịch sang Anh ngữ năm 1954). Bà liên tục dự vào những cuộc tranh luận văn học trong nội bộ đảng, bị chụp mũ là hữu phái, nên bị thanh trừng và loại ra khỏi đảng cũng như mọi chức vụ năm 1957. Dầu vậy, bà vẫn nổi tiếng và là nhà văn nữ hàng đầu được ưa chuộng ở Trung Hoa. Sau 20 năm lao động ở nông trại vùng xa, bà được trả tự do năm 1978 và ân xá năm 1979.

29. Nhân Văn số 1, Hà Nội, 20-9-1956.

Tài liệu Internet: http://members.aol.com/canhen/nhvanxl.htm

30. Nhân Văn số 2, Hà Nội 5-10-1956, "Chúng tôi phỏng vấn về vấn đề mở rộng tự do và dân chủ", Ư kiến của ông Đào Duy Anh.

Tài liệu Internet: http://members.aol.com/canhen/nhvan7.htm

31. Sau đợt học tập và kiểm thảo năm 1958, Bùi Quang Đoài không c̣n được dùng tên thật của ḿnh làm bút hiệu nữa. Từ năm 1975, tác phẩm của Bùi Quang Đoài phải đề tên của người con trai là Thái Vũ, như Ba Đ́nh, Giặc Chày vôi...

 

 

 

__._,_.___

 

 

Văn Chương Đối Kháng,

 

Trường Hợp NHÂN VĂN-GIAI PHẨM

(Bài 4)

 

 

 

Trần Gia Phụng

 

 

 

Nhân Văn - Giai Phẩm là tên của hai đặc san xuất bản vào đầu năm 1956 tại Hà Nội, đă đăng những bài báo bị chế độ cộng sản kết án là đối kháng và không chấp nhận sự “lănh đạo văn nghệ” của đảng. Chẳng những hai đặc san nầy bị đóng cửa mà các tác giả bị đấu tố, kết án và có người không chịu khuất phục nên bị trù giập suốt đời. Để hiểu rơ câu chuyện, hăy thử bắt đầu từ tổng quan hoàn cảnh nẩy sinh ra vụ án văn chương đối kháng nầy.

 

V.- ĐÀN ÁP CỦA NHÀ CẦM QUYỀN

 

1.- CẢN TRỞ

 

Lo ngại ảnh hưởng của Nhân Văn, ngoài việc viết bài đả kích ngay từ đầu, nhà cầm quyền Hà Nội đă dùng nhiều phương cách gây trở ngại, nhắm chận đứng sự xuất hiện của Nhân Văn. Cần chú ư là đảng Lao Động tiếp thu chính quyền ở Bắc Việt năm 1954. Khi xảy ra vụ Nhân Văn năm 1956, th́ đảng Lao Động mới cầm quyền được hai năm và đang chuẩn bị chiến tranh chống miền Nam, nên rất e ngại dư luận quốc nội cũng như quốc tế. Cộng sản lo ngại dân chúng trong nước bất măn, bỏ trốn vào Nam, và lo ngại các cơ quan quốc tế vẫn c̣n hoạt động nhiều ở miền Bắc, chú ư theo dơi.

 

Lúc đầu cộng sản khủng bố ngầm bằng cách ra lệnh cho cơ quan Mậu dịch không bán giấy in báo Nhân Văn. Biện pháp nầy không đạt kết quả v́ nhóm chủ trương Nhân Văn mua giấy chợ đen. Hà Nội liền kiếm cách khủng bố những những người phát hành hay những sạp báo nào có bán báo Nhân Văn. Trần Duy, tổng thư kư ṭa báo, đă đưa ra bài "Thành thật đấu tranh cho tự do dân chủ" trên Nhân Văn số 4 ngày 5-11-1956, tố cáo nhà cầm quyền và đảng LĐ đă dùng những biện pháp ngầm để phá hoại và bóp chết báo Nhân Văn. Trần Duy viết: "...Những hành động phá hoại ấy tuy riêng lẻ, không có một chủ trương nào dứt khoát, nhưng nó thành hệ thống, liên lạc, chứng tỏ rằng nó có chịu một sự chỉ huy...Anh em công nhân nhà in X.T. cũng thắc mắc không biết tờ Nhân Văn phản động ở chỗ nào và tại sao phản động mà chính phủ không cấm nó, lại phải để cho những kẻ đội lốt công đoàn vận động phá hoại nó?...Họ đổ cho Nhân Văn đă gây khó dễ cho Đảng trong việc thống nhất Bắc-Nam, Nhân Văn làm chậm hiệp thương, Nhân Văn có tội với miền Nam..." (HVC sđd., tt. 233-234)

 

Những phương pháp ngấm ngầm không hiệu quả, nhà cầm quyền Hà Nội quay qua vu khống những người viết báo chống đối là tay sai của địch, gián điệp của đế quốc. Báo Nhân Dân chạy tin rằng chính phủ Ngô Đ́nh Diệm triển lăm báo Nhân Văn ở đường Courtina [nv], Sài G̣n. Sự thật vào tháng 6-1956, bộ Thông tin chính phủ miền Nam tổ chức một cuộc triển lăm các tài liệu chứng tỏ cộng sản không tôn trọng hiệp định Genève tại pḥng Thông tin Sài G̣n ở đường Catinat (đường Tự Do), trong đó có triển lăm những tờ báo bắt được của những cán bộ cộng sản nằm vùng như Nhân Dân, Cứu Quốc. Lúc đó báo Nhân Văn chưa ra đời. (HVC, sđd. 30).

 

2.- LÀN GIÓ CHƯỚNG

 

Theo quy luật của tạo hóa, hoa nở để rồi tàn, nhưng tàn xong th́ hoa nở lại. Đàng nầy, trăm hoa báo chí vừa đua nở ở Bắc Việt th́ lại tàn lụi vĩnh viễn, v́ một làn gió chướng từ nước ngoài mới thổi đến. Nguyên sau Đại hội 20 đảng CSLX, Nikita Khrushchev nói là đưa ra chính sách mềm dẻo, nhưng chính phủ ông chẳng mềm dẻo tư nào đối với phong trào công nhân của các nước cộng sản láng giềng.

 

Ngày 28-6-1956, 50,000 công nhân thành phố kỹ nghệ Poznan (Ba Lan : Poland), ở phía tây thủ đô Warsaw, nổi lên đ̣i tự do và cơm áo. Đảng Cộng sản Ba Lan đàn áp, 53 người chết và khoảng 200 bị thương. Các đơn vị Liên Xô sẵn sàng tiến vào Ba Lan, nhưng lănh tụ Wladyslaw Gomulka đă khéo léo thuyết phục Khrushchev không can thiệp vào nội t́nh Ba Lan.

 

Tại Hung Gia Lợi (Hungary), một nước cộng sản Đông Âu khác, Imre Nagy lên làm thủ tướng ngày 4-7-1953, đưa ra nhiều cải cách, giải tán các trại tập trung, khoan hồng tù nhân. Nagy bị các lănh tụ thân Liên Xô thay thế năm 1955. Ngày 23-10-1956, sinh viên và dân chúng nổi lên biểu t́nh, đ̣i hỏi dân chủ, đ̣i chấm dứt ảnh hưởng của Liên Xô và yêu cầu đưa Nagy trở lại chính quyền. Để mỵ dân, đảng Cộng Sản đưa Nagy trở lại ghế thủ tướng ngay ngày hôm sau, 24-10. Nagy xin thương thuyết với Liên Xô. Quân đội Liên Xô rút ra khỏi thủ đô Budapest ngày 27-10, nhưng ba ngày sau, 30-10, quân Liên Xô bất ngờ tiến vào Budapest trở lại, lật đổ Nagy, lập János Kádár lên thay. Imre Nagy và vị tướng tổng chỉ huy quân nổi dậy bị bắt và bị giết năm 1958.

 

Như thế, tuy tuyên bố chính sách mềm dẻo, nhưng Khrushchev vẫn xua xâm lăng Hung Gia Lợi, dẹp tan những đ̣i hỏi chân chính của nhân dân nước nầy. Nói cách khác, chính sách của Liên Xô chỉ mới hé mở chứ chưa thay đổi trên thực tế. Điều nầy là những tín hiệu khuyến khích giới lănh đạo đảng LĐ Bắc Việt trở lại chính sách cũ. Nhà cầm quyền Hà Nội nhân cơ hội đàn anh Liên Xô cứng rắn trở lại, liền ra tay đàn áp thẳng thừng những phản kháng ở trong nước.

 

3.- THẲNG TAY ĐÀN ÁP

 

Để chuẩn bị dư luận, báo Nhân Dân ngày 10-12-1956 vừa cho đăng bài "Chống vu khống xuyên tạc" của Xuân Trường, đả kích Nhân Văn, vừa loan báo 500 đại biểu công nhân các nhà in tư nhân phản đối báo Nhân Văn và gởi kiến nghị thư cho Uỷ ban Hành chánh Hà Nội đ̣i có phản ứng. Ngày 11-12, báo Nhân Dân đăng thêm bài "Giữ vững nguyên tắc dân chủ" của Quang Đạm tố cáo Nhân Văn đă lợi dụng dân chủ để gây rối. Ngày 12-12, Nhân Dân đăng thư bạn đọc chỉ trích Nhân Văn số 4 (ra ngày 5-11-1956) đă lợi dụng hai chữ quần chúng, và đă tỏ ra "vô kỷ luật, vô tổ chức". Ngày 13-12, Nhân Dân đưa tin 52 hội đoàn, đơn vị xí nghiệp đă viết kiến nghị chống Nhân Văn với 6,704 chữ kư. Ngày 14-12, Nhân Dân cho biết có hơn 1,000 người Hà Nội viết thư phản đối báo Nhân Văn, yêu cầu Phủ Thủ tướng, Ban Thường trực Quốc hội, bộ Tư pháp, bộ Nội vụ có thái độ đối với Nhân Văn. Những tấn công dồn dập trên báo Nhân Dân là dấu hiệu cho thấy đang có một mưu toan của nhà cầm quyền nhằm dứt điểm Nhân Văn. Mưu toan đó là những cuộc bàn thảo trong các cuộc họp tại thành uỷ Hà Nội (tức Uỷ ban đảng LĐ thành phố) để kiếm cách đối phó với Nhân Văn.

 

Cuộc họp thứ nhất tại thành uỷ Hà Nội vào khoảng giữa tháng 10-1956, sau hai số Nhân Văn. Tại cuộc họp nầy Tố Hữu, đại diện Trung ương đảng, phát biểu: "Các anh [chỉ thành uỷ Hà Nội] mất cảnh giác chính trị trước một trào lưu tư sản đang chống đối chế độ...Các anh chưa nhận thức t́nh h́nh hiện nay...Các anh không thấy Hungarie t́nh h́nh bắt đầu như thế nào à? Nó bắt đầu từ Câu lạc bộ Pétofi..." (32) Trong cuộc họp vào khoảng giữa tháng 12, Tố Hữu nói rằng "tờ Nhân Văn số 6 kích động nhân dân biểu t́nh nhân dịp quốc hội sắp họp", dù lúc đó Nhân Văn số 6 mới lên khuôn chứ chưa được in. Ông Vũ Định, phụ trách công đoàn (tức liên đoàn lao động) Hà Nội, liền được thành uỷ cử đến gặp công nhân nhà in Xuân Thu yêu cầu ngừng in báo Nhân Văn. (NMC, sđd. 69).

 

Ngày 15-12-1956, ba sự kiện xem ra có vẻ độc lập sau đây diễn ra trong cùng một ngày:

 

* Hồ Chí Minh ban hành sắc lệnh bắt buộc báo chí phải phục vụ nền chuyên chính vô sản, không được chống chế độ, chống chính phủ, không được xúi giục nhân dân và bộ đội làm loạn... và sẽ phạt tù từ 5 năm đến chung thân khổ sai, tịch thu tài sản nếu ai phạm vào những điều cấm.

 

* Báo Nhân Dân đăng lời tuyên bố của 235 văn nghệ sĩ Nam Bộ tập kết ra Bắc lên án Nhân Văn là phương tiện cho địch gây chia rẽ Bắc Nam, và đăng lời ngỏ của 180 nhà báo Hà Nội lên án Nhân Văn "nói sai sự thật, xuyên tạc nhiều vấn đề với dụng ư bôi xấu chế độ ta."

 

* Bác sĩ Trần Duy Hưng, chủ tịch Uỷ ban hành chánh (tương đương với thị trưởng) thành phố Hà Nội ra quyết định đ́nh bản vĩnh viễn báo Nhân Văn. Lúc đó, Nhân Văn số 6 vừa mới được lên khuôn ở nhà in Xuân Thu, th́ bị chết yểu (ngày 15-12-1956), không được ra mắt độc giả, chấm dứt luôn đời sống ngắn ngủi của báo Nhân Văn. (HVC sđd. tr. 31.)

 

Ba động tác nhịp nhàng cùng một lần, không trước không sau, và không phải là không có đạo diễn, chứng tỏ quyết tâm của nhà cầm quyền cộng sản cương quyết vùi dập báo Nhân Văn, bông hoa hương sắc nhất trong cảnh trăm hoa đua nở trên đất Bắc năm 1956, để rồi sau đó vùi dập luôn các bông hoa khác, v́ sau báo Nhân Văn, các báo khác như Trăm Hoa của Nguyễn Bính, Thời Mới của Hiền Nhân, Đất Mới của sinh viên Hà Nội, Giai Phẩm cũng lần lượt bị dẹp luôn.

 

VI.- TIẾP TỤC KHỦNG BỐ

 

1.- BÁO CHẾT CHƯA HẾT CHUYỆN

 

Báo Nhân Văn chính thức bị đóng cửa ngày 15-12-1956, nhưng vấn đề Nhân Văn vẫn c̣n dây dưa lâu ngày. Trước hết là các báo của đảng LĐ vẫn tiếp tục chiến dịch đả kích Nhân Văn.

 

Ngày 16-12, báo Nhân Dân loan báo rằng 180 nhà báo Hà Nội, 25 nhà văn trong đó có Tô Hoài, Thế Lữ, Nguyễn Tuân, Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Bính, Nguyên Hồng, Thanh Tịnh, Đặng Thai Mai, cùng các văn nghệ sĩ liên khu 5 như Nam Trân, Phan Thao (con của chủ nhiệm kiêm chủ bút báo Nhân Văn là Phan Khôi) lên tiếng phản đối Nhân Văn. Ba hôm sau (19-12), báo Nhân Dân cho biết đến lượt các văn nghệ sĩ quân đội đả kích Nhân Văn. Ngày 23-12, cũng theo báo Nhân Dân, sinh viên học sinh Hà Nội phản đối tạp chí Đất Mới. Ngày 30-12-1956, Nhân Dân kết toán rằng chỉ trong ba ngày, từ 28-12 đến 30-12, đă có 1,415 độc giả viết bài phê phán báo Nhân Văn.

 

Sau khi đả kích Nhân Văn, Giai Phẩm, hội Văn nghệ Hà Nội, trong tinh thần tự sửa sai, ra thông báo ngày 20-12-1956, nhận khuyết điểm về việc phát giải thưởng văn học trước đây (CĐ, sđd.109). Tiếp đó, hội Văn nghệ được thay thế bằng hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam trong đại hội Văn học Nghệ thuật toàn quốc kỳ 2 tổ chức vào đầu năm 1957 (NHQ, sđd.142). Dưới hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật, các hội chuyên ngành được thành lập như hội Nhà văn, hội Mỹ thuật, hội Nhạc sĩ sáng tác. Để bù vào chỗ trống do Nhân Văn và Giai Phẩm để lại, nhà cầm quyền cộng sản liền ra lệnh cho hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật xuất bản tuần báo Văn, do Nguyễn Công Hoan làm chủ bút, Nguyễn Tuân làm phó và Nguyên Hồng giữ chức tổng thư kư. Báo Văn theo đúng chủ trương đi dây giữa Liên Xô và CHNDTH, nghĩa là một nửa để dịch tiểu thuyết Liên Xô, c̣n một nửa kia để viết về văn học CHNDTH (HVC, sđd.32).

 

Số Văn đầu tiên ra mắt độc giả là ngày 10-5-1957, ít hấp dẫn người đọc, v́ không được sự cộng tác của những tác giả thời danh. Bài vở quá kém khiến Văn bị báo Học Tập, cơ quan nghiên cứu và lư luận của đảng LĐ, chỉ trích vào số đầu tháng 8-1957. Thế Toàn, tác giả bài báo chỉ trích, đă viết: "Qua 10 số đầu của tuần báo Văn, chúng tôi nhận thấy nội dung tờ báo c̣n quá nghèo nàn. Tờ báo hầu như xa rời thực tế, xa rời cuộc sống, tách rời những nhiệm vụ trung tâm của Cách mạng..."(HVC, sđd.32)

 

Nhà văn Nguyên Hồng, tổng thư kư ṭa báo, đă trả lời và phê b́nh rằng Thế Toàn quan liêu và trịch thượng, trên báo Văn số 15 ra ngày 16-8-1957. Có lẽ để đáp lại thiết thực hơn cho yêu cầu của tờ báo đảng (Học Tập), báo Văn bắt đầu cho đăng những bài phản ảnh thực tế xă hội, tâm tư của những nhà văn chân chính.

 

Trên báo Văn số 21 ra ngày 27-9, xuất hiện bài "Lời mẹ dặn" của Phùng Quán (cháu gọi Tố Hữu bằng cậu ruột) với những lời thơ làm cho thanh danh của ông trở thành bất tử:

 

"Yêu ai cứ bảo là yêu

Ghét ai cứ bảo là ghét

Dù ai ngon ngọt nuông chiều

Cũng không nói yêu thành ghét.

Dù ai cầm dao dọa giết

Cũng không nói ghét thành yêu

Tôi muốn làm nhà văn chân thật

Chân thật trọn đời

Đường mật công danh không làm ngọt được lưỡi tôi

Sét nổ trên đầu không xô tôi ngă

Bút giấy tôi ai cướp giật đi

Tôi sẽ dùng dao viết văn lên đá."

(HVC sđd.121)

 

Hoàng Cầm, một kiện tướng của Nhân Văn, lần nầy đưa đăng vở kịch thơ "Tiếng hát Trương Chi" trên báo Văn số 24 ngày 18-10-1956. Vở kịch thơ nầy dùng câu chuyện tiếng hát của chàng lái đ̣ Trương Chi đă làm say mê Mỵ Nương, nhưng v́ quan niệm phân biệt giàu nghèo của người cha Mỵ Nương, nên hai bên không kết hôn được. Qua lời thơ của Hoàng Cầm, "Tiếng hát" tượng trưng cho tiếng gọi của tự do:

 

"Nào người quả phụ trắng khăn tang

Nào đứa em mồ côi khát sữa

Nào ai sống nhục chết oan

Nào ai tan ĺa đôi lứa

Nghe tiếng hát nầy..."

 

Cha của Mỵ Nương (tượng trưng cho đảng) t́m cách ngăn cản:

 

"Khóa kín cả lầu, lấp cả sông

Để không c̣n tiếng hát!..."

 

Tiếng hát kêu gọi tự do vượt các trở ngại đến tai mọi người:

 

"Tiếng hát đẩy được vào

V́ đó là tiếng gọi của trời cao

Của đất rộng..."

 

Mỵ Nương, tượng trưng cho văn nghệ sĩ cùng dân chúng, kiếm tất cả các cách để đi t́m tiếng hát, tượng trưng cho tự do:

 

"Ta mở được, ta vượt qua tường đá

Ta chạy ra sông!

Đi bốn phương trời

T́m tiếng hát...ta đi cùng thiên hạ..."

(HVC, sđd. tt. 238-244)

 

Bức tranh nhiều h́nh "Một phương pháp xây dựng văn nghệ" của Trần Duy, nguyên tổng thư kư báo Nhân Văn, xuất hiện trên Văn số 30 ngày 29-11-1957 thật là ư nghĩa. Bức tranh nầy gồm sáu h́nh nhỏ. H́nh thứ nhất tả người họa sĩ đang vẽ hoa th́ một cán bộ xuất hiện hỏi "Hoa nầy do đâu mà ra?". Họa sĩ vẽ thêm cái chậu, một cán bộ khác đặt vấn đề"Hoa để cho ai? Phục vụ cái ǵ?"(h́nh 2). Họa sĩ thêm một công nhân ngắm hoa, một đại diện của nhà cầm quyền lên lớp:"Công nông binh là một lực lượng không thể tách rời được."(h́nh 3) Họa sĩ lại thêm cho đủ công nông binh, nhưng có kẻ chỉ dạy:"Không nên cô lập công nông binh, phải có sự hỗ trợ của quần chúng."(h́nh 4). Đành phải thêm, vẫn chưa đạt: "!!!Và phải diễn tả đấu tranh thắng lợi!!!"(h́nh 5). Khi diễn tả đấu tranh thắng lợi, họa sĩ nh́n lại bức tranh, th́ "Ồ!!!"(h́nh 6), bức tranh không c̣n là bức tranh nữa.

 

Rồi đến lượt báo Văn bị đóng cửa sau khi đăng câu chuyện "Ông Năm Chuột" của Phan Khôi trên số 36 ra ngày 10-1-1958. Trong bài nầy, Phan Khôi kể lại chuyện một người nghèo khổ trong làng ông ở Quảng Nam, được dân chúng gọi là Năm Chuột, chuyên nghề thợ rèn, thợ bạc. Tuy bề ngoài nghèo khổ, nhưng ông Năm Chuột giỏi chữ Nho và khá ranh mănh, biết đánh giá từng người và thấy rơ những mặt trái của các quan viên trong làng. Phan Khôi muốn ngụ ư giai cấp thống trị thời nào cũng chẳng mấy tốt đẹp, và dầu khéo che đậy cách mấy vẫn không qua mặt được dân chúng.

 

2.- CUỘC ĐẤU TỐ CÁC VĂN NGHỆ SĨ

 

Bốn ngày trước khi báo Văn số chót (số 36) được ấn hành, Bộ chính trị Trung ương đảng Lao Động ra nghị quyết ngày 6-1-1958 về việc chấn chỉnh công tác văn nghệ do Trường Chinh kư, nội dung có đoạn viết:

 

"Khuynh hướng phá hoại của nhóm Nhân Văn bị đánh lui; những người tham gia nhóm đó bị số đông văn nghệ sĩ phản đối. Tuy vậy cuộc đấu tranh chống khuynh hướng Nhân Văn mới ở bước đầu; những hoạt động nguy hại và bộ mặt thực về chính trị của những phần tử xấu trong nhóm Nhân Văn chưa bị bóc trần trong giới văn nghệ... Số đông văn nghệ sĩ tập trung ở Hà Nội, mấy năm nay đă xa rời thực tế lao động và sinh hoạt của quần chúng công nông binh, lại rất ít học tập chính trị không hiểu rơ t́nh h́nh và nhiệm vụ cách mạng trong giai đoạn mới, chưa được giáo dục về tư tưởng xă hội chủ nghĩa.

 

Do đó, lập trường chính trị rất mơ hồ, ư chí phấn đấu cách mạng giảm sút nghiêm trọng, trạng thái giao động hoang mang c̣n nặng, ngay cả trong hàng ngũ đảng viên; ranh giới giữa địch và ta có lúc bị lu mờ, t́nh trạng mất cảnh giác là phổ biến. Đồng thời tư tưởng cá nhân chủ nghĩa, tự măn, tự kiêu ngạo, hiếu danh, tham tiền, tư tưởng an nhàn hưởng lạc ngày càng nẩy nở. Tư tưởng tự do chủ nghĩa, vô tổ chức, vô kỷ luật, chia bè nhóm cũng đang trên đà phát triển... Cần có kế hoạch khuyến khích giúp đỡ các văn nghệ sĩ đi xuống các cơ sở sản xuất, đi vào công nông binh, và nếu có thể th́ tham gia lao động để thâm nhập thực tế và gần gũi quần chúng hơn. Mặt khác, cần có kế hoạch tổ chức cho văn nghệ sĩ học tập một cách thường xuyên những vấn đề thời sự và chính sách trong giai đoạn mới của cách mạng, tiến tới tổ chức học tập chủ nghĩa Mác-Lênin, cải tạo tư tưởng có hệ thống..."(NHQ, sđd.163).

 

Nghị quyết nầy báo hiệu một màn thanh trừng mới: Văn nghệ sĩ phải thấm nhuần đường lối xă hội chủ nghĩa (tức chỉnh huấn), phải xâm nhập thực tế (nghĩa là cưỡng bức lao động), và phải học tập chính sách cách mạng mới của đảng LĐ.

 

Trước tiên, Tiểu ban Văn nghệ trung ương của đảng tiến hành kiểm tra toàn bộ các tổ chức văn hóa, hội Nhà văn, hội Âm nhạc, hội Mỹ thuật, ngành sân khấu, ngành điện ảnh, các trường đại học, nhất là các khoa văn và sử. Tiểu ban Văn nghệ phối hợp chặt chẽ với Vụ Bảo vệ Văn hóa của ngành Công an, phân loại các thành phần văn nghệ sĩ trí thức như sau: (a) đối tượng (để đấu tranh, tức là loại bị xếp vào hạng phản động, phá hoại), (b) "những người có vấn đề" (bị coi là sai lầm nhưng chưa hẳn ngoan cố), (c) "những người lưng chừng" (chưa tích cực đấu tranh), (d) "chỗ dựa" (lập trường theo đảng vững). (HVC, sđd.29)

 

Tiểu ban Văn nghệ trung ương tổ chức hai đợt học tập: đợt đầu vào tháng 2-1958 gồm 172 người tham dự, và đợt thứ hai vào tháng 3-1958 với 304 người tham dự. Mục đích cuộc học tập nầy để nghiên cứu nghị quyết về việc chấn chỉnh công tác văn nghệ của Bộ chính trị và hai nghị quyết của hội nghị các đảng Cộng Sản tại Moscow vào cuối năm 1957.(33) Có bốn người không chịu tham dự các cuộc học tập nầy. Đó là Phan Khôi, Thụy An Lưu Thị Yến, Nguyễn Hữu Đang, và Trương Tửu. Công an liền bắt Thụy An và Nguyễn Hữu Đang giam ngục thất Hỏa Ḷ, Hà Nội. Phan Khôi quá già, uy tín lại lớn, nhất là đối với những người miền Nam tập kết ra Bắc, nên cộng sản không bắt, nhưng cô lập ông ta. C̣n Trương Tửu th́ bị cất chức giáo sư Đại học Văn khoa, gia đ́nh bị bao vây kinh tế, vợ bị rút giấy phép buôn bán. (HVC, sđd. 36)

 

Mở đầu cuộc học tập, ban tổ chức cho biết yêu cầu quan trọng nhất của Trung ương đảng là phải làm trong sạch đội ngũ đảng viên trong giới văn nghệ sĩ và trí thức; các văn nghệ sĩ phải chọn một thế đứng dứt khoát, hoặc về "phe ta" hoặc theo "phe địch", chứ không thể lưng chừng. Học xong nghị quyết của đảng, mỗi học viên phải tự làm "kiểm thảo", thành thật khai báo những sai lầm của ḿnh để mọi người phê phán và góp ư sửa đổi.

 

Thực chất việc kiểm thảo nầy là một cuộc chỉnh huấn và đấu tố các văn nghệ sĩ, trí thức thuộc nhóm đối tượng và nhóm những người có vấn đề. Chẳng những chỉ bị "tố giác, hỏi cung tập thể", các văn nghệ sĩ và trí thức thuộc hai nhóm nầy c̣n bị công an "làm việc" riêng một cách tích cực nữa.

 

Ngoài ra, để sửa soạn dư luận cho một cuộc đàn áp rộng lớn đang được chuẩn bị, những văn nghệ sĩ và trí thức trên bị các báo của đảng LĐ đả kích thường xuyên trong nhiều tháng. Nhà văn Nguyễn Minh Cần, lúc đó là Phó chủ tịch Uỷ ban Hành chánh (tương đương phó thị trưởng) thành phố Hà Nội, Trưởng ban Tuyên huấn Thành uỷ, kiêm Chủ nhiệm báo Thủ Đô, cho biết: "Các bài "đánh" anh em Nhân Văn Giai Phẩm đều do ban tuyên huấn trung ương đặt người viết, kể cả các bài đăng ở các báo địa phương như Hà Nội, Hải Pḥng… Đảng làm việc nầy chặt chẽ lắm! Có kế hoạch chuẩn bị từ trước của Trung ương là bài nào đăng ở báo nào, ai viết, viết ǵ…Các thành uỷ, các địa phương không phải bàn căi, cứ thế mà làm."(NMC, sđd.72).

 

Từ tháng 3-1958, các số Nhân Dân ngày 2-3, 12-3, 14-4 liên tục đăng nhiều bài tố cáo Trần Dần, Hoàng Cầm, Trần Duy, Tử Phác. Sau đợt học tập thứ hai, những bài tự kiểm thảo nhận tội của Trần Dần, Trần Đức Thảo, Lê Đạt, Hoàng Cầm và Văn Cao được đưa lên báo Nhân Dân.

 

Báo Văn Nghệ, số 11, xuất bản đầu tháng 4-1958, đăng bài của Hoài Thanh kể tội Trương Tửu: "Cách mạng tháng Tám thành công ngày 19-8-1945. Ba tuần sau, vào ngày 10-9-1945, Trương Tửu xuất bản quyển Tương lai văn nghệ Việt Nam. Trong quyển sách cũng như trong lời tựa, hoàn toàn không có lấy một lời nói đến Cách mạng tháng Tám. Vẫn một lối huênh hoang và bịp bợm cũ, nó làm như chỉ có nó mới là triệt để cách mạng. Một mặt nó bóp méo, bịa đặt để vu khống... Một mặt khác nó xuyên tạc lời nói của các lănh tụ. Nó trích dẫn Mác đả kích chính quyền phản động cũ để gián tiếp đả kích chính quyền ta." (NMC, sđd. 32).

 

Trên Nhân Dân ngày 12-4-1958, Thế Lữ tố khổ Phan Khôi, chủ nhiệm kiêm chủ bút Nhân Văn: "Phan Khôi phản cách mạng, ngấm ngầm chống đảng lănh đạo cách mạng từ trong kháng chiến, đó là việc hiện giờ ta thấy rơ hiển nhiên. Phan Khôi vẫn khoe là được Hồ chủ tịch tặng một chiếc áo lụa, và kể cho tôi nghe một chuyến gặp Hồ chủ tịch. Chuyện được áo, tôi không thấy ông ta tỏ ra một ư nào gọi là cảm kích. Phan Khôi không cảm thấy được rằng một cử chỉ đơn giản đó của Người biểu trưng cho một t́nh bao dung nhân ái rộng lớn dồi dào của đạo đức cách mạng."(NMC, sđd. 33).

 

Báo Thủ Đô, xuất bản tại Hà Nội, số ngày 23-4-1958, đăng bài của tác giả Xuân Dung tố cáo bà Thụy An: "… Có người (hiện đương ở Hà Nội), lại trông thấy Thụy An ngồi chung xe với tên tướng giặc Cô-nhi [Cogny], ấy là chưa kể có tin nó vào Sài G̣n rồi trở ra Hà Nội, một tháng trước khi tiếp quản...Giải phóng thủ đô, nhiều người lạ lùng v́ sự có mặt của con nầy. Riêng cái việc xuống Hải Pḥng khi ta chưa tiếp quản, rồi lại về Hà Nội một cách đàng hoàng cũng đủ cho ta suy nghĩ..." (NMC, sđd.30).

 

Trên báo Nhân Dân ngày 1-5-1958, trong bài "Vạch mặt bọn Nhân Văn Giai Phẩm", Nguyễn Đ́nh Thi đă tố cáo: "Rọi sáng cái ổ Nhân Văn Giai Phẩm ấy, chúng ta thấy hiện lên những tên tác động tinh thần, mật thám, những bọn lái buôn văn nghệ, những tên phản cách mạng già đời, tất cả bọn chúng ngoặc với một số người văn nghệ từ chỗ sa đọa đi tới phản động về chính trị... Trong đời sống, những phần tử Nhân Văn Giai Phẩm đă trở lại là những "cậu ấm con quan", "công tử nhà giàu", có cả những chủ nợ lăi, chủ nhà thổ lậu, hoặc những kẻ sống nửa lưu manh, không có đất đứng trong xă hội..." (NMC, sđd.30).

 

Báo Văn Nghệ số 12 ra đầu tháng 5-1958, Bùi Huy Phồn trở lại "đánh" Trương Tửu thêm một lần nữa: "Có người thấy Trương Tửu theo đuổi được chín mười năm [kháng chiến] cũng là một điều kỳ lạ. Tôi th́ tôi muốn đặt ngược lại vấn đề: Trương Tửu theo kháng chiến có phải thực tâm tán thành cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc của chúng ta, hay v́ "mục đích" ǵ khác nữa?... Trong khi giảng dạy ở trường đại học, hoặc nói chuyện với những sinh viên thân cận, Trương Tửu đưa ra một mớ lư luận sặc mùi tơ-rố-kít nếu không là gián điệp: nào là "giai cấp công nhân sắp hết vai tṛ sản xuất, quân đội sắp hết vai tṛ chiến đấu trong thời đại nguyên tử nầy". Để làm ǵ, nếu không nhằm làm tê liệt ư chí đấu tranh và sản xuất của các tầng lớp cơ bản trong nhân dân ta..." (NMC, sđd.32).

 

Trong giới giáo sư đại học, giáo sư Phạm Huy Thông đă phê phán giáo sư Trần Đức Thảo một cách cay độc trên Nhân Dân số ngày 4-5-1958: "Trở nên môn đệ của Giăng Pôn Xác [Jean Paul Sartre], Thảo đă tham gia những hoạt động văn hóa và chính trị phản động của nhóm "Thời Nay" [Les Temps Modernes] do Xác chỉ huy, nêu cao thuyết "sinh tồn" [Existentialisme], một thuyết phản động về triết học và chính trị, chủ yếu nhằm chống lại phong trào cộng sản ở các nước phương Tây... Thảo vu khống đảng Cộng Sản Pháp có đầu óc đế quốc thực dân, phỉ báng chính sách ngoại giao của ta mà Thảo cho là đầu hàng, phản bội. Nói về Hiệp ước sơ bộ 6-3-1946, Thảo đă phụ họa với bè lũ tơ-rốt-kít, chống lại chính phủ ta và đă thốt lên những lời thóa mạ thô bỉ, rất hỗn xược với các lănh tụ của ta." (NMC, sđd.32).

 

Trên Văn Nghệ số 12, Nguyễn Hữu Đang bị một người viết kư tên là Hồng Vân tố cáo: "Hắn là con một tên chánh tổng ở Thái B́nh. Chính gia đ́nh địa chủ cường hào nầy đă rèn luyện cho hắn cái đầu óc thích "ăn trên ngồi tróc", thích địa vị với nhiều thủ đoạn nham hiểm và tàn nhẫn...Trong chiến tranh thế giới thứ hai, đế quốc lồng lộn khủng bố, toàn bộ Đảng ta rút vào bí mật. Không những cán bộ, đảng viên, mà cả những đoàn viên thanh niên dân chủ cũng bị lùng bắt. C̣n Nguyễn Hữu Đang vẫn hoạt động công khai trong phong trào truyền bá quốc ngữ..." (NMC, sđd. 31).

 

Sau hai lớp học tập vào tháng 2 và 3-1958 và sau khi các báo đảng liên tiếp đăng bài đả kích, "vạch mặt" các văn nghệ sĩ và trí thức "phản động" trong nhóm Nhân Văn và Giai Phẩm, ban chấp hành hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam nhóm họp tại Hà Nội ngày 4-6-1958 để tổng kết và ra nghị quyết lên án gắt gao nhóm văn nghệ sĩ và trí thức nầy. Trong "Báo cáo tổng kết cuộc đấu tranh chống nhóm phá hoại Nhân Văn Giai Phẩm", đọc tại cuộc họp, có những đoạn Tố Hữu viết: "...Cuộc đấu tranh từ năm tháng nay chống nhóm phá hoạt "Nhân Văn Giai Phẩm" trên mặt trận văn nghệ, một cuộc đấu tranh quyết liệt, có tính cách quần chúng và toàn quốc, chưa từng thấy mấy chục năm nay...Dưới sự lănh đạo kiên quyết và sáng suốt của Đảng ta, cuộc giao phong tư tưởng vừa qua đă giành được thắng lợi lớn...Lật bộ áo "Nhân Văn Giai Phẩm" thối tha, người ta đă thấy ra cả một ổ phản động toàn những gián điệp, mật thám, lưu manh, trốt-kít, địa chủ tư sản phản động, quần tụ trong những tổ quỷ với những gái điếm, bàn đèn, sách "chống cộng", phim ảnh khiêu dâm..."(NMC, sđd.34).

 

Thế rồi, Tố Hữu gọi các văn nghệ sĩ là: "bọn trốt-kít Trương Tửu, Trần Đức Thảo... Bọn Nguyễn Hữu Đang, Lê Đạt, hai tên phản Đảng... Bọn Trần Dần, Tử Phác, những tên phản Đảng, những đứa con hư của Hà Nội cũ... Tên mật thám Trần Duy... Bọn Phan Khôi, mật thám cũ của thực dân Pháp... Bọn gián điệp Thụy An ..." Và Tố Hữu khép họ vào các tội danh: "...ra mặt phản cách mạng, đánh thẳng vào chế độ của sự lănh đạo của Đảng...âm mưu gây biến động...Lũng đoạn hội Nhà văn và các cơ quan nghệ thuật, xây dựng "pháo đài" chống cách mạng ở trường đại học...Kích thích chủ nghĩa cá nhân tư sản, bôi nhọ chủ nghĩa cộng sản...Khiêu khích nhân dân chống lại chế độ và Đảng lănh đạo...chống lại nền chuyên chính vô sản, chống lại toàn bộ cách mạng xă hội chủ nghĩa...gieo rắc chủ nghĩa dân tộc tư sản, chống lại chủ nghĩa quốc tế vô sản...Ra sức chửi rủa cái mà chúng gọi là chủ nghĩa Xtalin, vu khống Đảng ta là "giáo điều", "nô lệ" và vu khống các nước xă hội chủ nghĩa, nhất là Liên Xô, Trung Quốc..." (NMC, sđd.35).

 

Riêng nhóm Nhân Văn và Giai Phẩm, Tố Hữu lên án là "phản động", "phản cách mạng" v́ nhóm nầy dám: " Phản đối văn nghệ phục vụ chính trị, đ̣i "tự do độc lập" của văn nghệ, rêu rao "sứ mạng chống đối" của văn nghệ, phản đối văn nghệ phục vụ công nông binh, nêu lên con đường trừu tượng...đả kích văn nghệ kháng chiến của ta...phủ nhận hoàn toàn phương pháp hiện thực xă hội chủ nghĩa, coi đó là một sản phẩm của "thời kỳ Xta-lin"... Đ̣i trả văn nghệ cho văn nghệ sĩ thực ra là đ̣i đưa quyền lănh đạo văn nghệ vào tay bọn phản cách mạng..." (NMC, sđd.35).

 

Ngày hôm sau, 5-6-1958, cũng ngay tại Hà Nội, 800 văn nghệ sĩ họp để bàn thảo một nghị quyết gọi là "Nghị quyết của 800 văn nghệ sĩ", phụ họa với nghị quyết của ban chấp hành hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam (theo Thụy Khuê, bài đd.). Các hội chuyên ngành trong Liên hiệp Văn học Nghệ thuật đă họp và ra nghị quyết áp đặt kỷ luật đối với nhóm văn nghệ sĩ và trí thức "phản động", theo đó: Hội Nhà văn khai trừ Phan Khôi, Trương Tửu, Thụy An, Trần Dần, Lê Đạt, và loại Hoàng Cầm, Hoàng Tích Linh ra khỏi ban chấp hành. Hội Mỹ thuật khai trừ Trần Duy, và loại Sỹ Ngọc, Nguyễn Sáng ra khỏi ban chấp hành. Hội Nhạc sĩ sáng tác khai trừ Tử Phác, Đặng Đ́nh Hưng [thân sinh nhạc sĩ Đặng Thái Sơn], và loại Văn Cao, Nguyễn Văn Tư ra khỏi ban chấp hành...(NMC, sđd.36).

 

Tuy đă phê b́nh, kiểm điểm, đấu tố, nhưng vào tháng 7-1958, trong bài "Những tư tưởng nghệ thuật của Văn Cao" trên Văn Nghệ số 14, thi sĩ Xuân Diệu vẫn c̣n đả kích Văn Cao là "con người phản phúc hai mặt, giả dối như con mèo, là một tên phù thủy toan dùng âm binh để chọi nhau với Đảng." (HVC, sđd.220)

 

Sau khi kiểm thảo, tự làm tờ thú tội, các văn nghệ sĩ bị cưỡng bức đưa đi lao động học tập. Những người bị “tội” nặng th́ đi xa, lên các vùng núi non nước độc, những người bị “tội” nhẹ th́ đi gần hơn ở các vùng trung du hay vùng đồng chua nước mặn duyên hải. Tạp chí Văn Nghệ, số 14, tháng 7-1958, trong bài "Nắm chắc lấy vũ khí chiến đấu của chúng ta" cho thấy lư do v́ sao cần lao động học tập: "Mọi người đều thấy là cần thiết và rất hoan nghênh một việc quan trọng mà ban chấp hành hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật đă đề ra là tất cả các văn nghệ sĩ đều phải cố gắng, tích cực đi vào thực tế đời sống công nông binh "tham gia lao động". Tất nhiên nhóm phá hoại Nhân Văn - Giai Phẩm cũng đi với chúng ta, nhưng việc làm của họ có ư nghĩa hoàn toàn khác [để thử thách, theo dơi]." (HVC, sđd. 37).

 

Toàn bộ hồ sơ của vụ Nhân Dân và Giai Phẩm được ban Tuyên huấn đảng Lao Động gom lại trong quyển sách nhan đề là "Bọn Nhân Văn - Giai Phẩm trước ṭa án dư luận" do Nxb. Sự Thật, phát hành tại Hà Nội năm 1959. Trong tiểu mục "Cái ổ chuột "Nhân Văn - Giai Phẩm" bị vạch trần trước ánh sáng của dư luận", sách nầy đă lên danh sách những người đă tham gia Nhân Văn và Giai Phẩm như sau: "Qua sự phát hiện của hai cuộc hội nghị nói trên [tức hai cuộc học tập vào tháng 2 và 3-1958], chúng ta được biết nhóm phá hoại "Nhân Văn - Giai Phẩm" bao gồm những tên đầu sỏ, những "cây bút" đă viết "hoặc nhiều hoặc ít" cho Nhân Văn - Giai Phẩm như: Thụy An, Nguyễn Hữu Đang, Trần Thiếu Bảo, Trương Tửu, Trần Đức Thảo, Phan Khôi, Trần Duy, Trần Dần, Lê Đạt, Tử Phác, Đặng Đ́nh Hưng, Hoàng Cầm, Sĩ Ngọc, Chu Ngọc, Văn Cao, Nguyễn Văn Tư, Phùng Quán, Hoàng Tích Linh, Trần Công, Trần Thịnh, Phan Vũ, Hoàng Huế, Huy Phương, Vĩnh Mai, Như Mai tức Châm Văn Biếm, Hữu Thung, Nguyễn Khắc Dực, Hoàng Tố Nguyên, Hoàng Yến, Thanh B́nh, Yến Lan, Nguyễn Thành Long, Trần Lê Văn, và Lê Đại Thanh ... Nhưng đó không phải là tất cả (c̣n những tên chưa ra mặt)." (Sách Bọn Nhân Văn - Giai Phẩm...tt. 309-310). Về sau, có thêm Hữu Loan và một vài người nữa (NMC, sđd. 36)

 

Tuy thế, mọi sự vẫn chưa hết. Nhà nước cộng sản c̣n đưa một số người mà họ cho rằng đầu sỏ nhất ra ṭa. Đó là Thụy An, Nguyễn Hữu Đang, Trần Thiếu Bảo (chủ nhà sách Minh Đức, Phan Tài, và Lê Nguyên Chi.

 

3.- TRƯỚC T̉A ÁN NHÂN DÂN

 

Dưới chế độ cộng sản, chỉ có một cơ quan được mang danh "nhà nước", đó là "Ngân hàng nhà nước", chuyên phát hành tiền bạc, c̣n bất cứ cơ quan nào cũng được gọi là "nhân dân", như "Quân đội nhân dân", "Công an nhân dân", "Ṭa án nhân dân"... Nói thế để thấy rằng ṭa án nhân dân ở đây cũng là một cơ quan pháp luật của nhà nước, trong hệ thống tư pháp nhà cầm quyền.

 

Nhà cầm quyền cộng sản quyết định đem ra xét xử vào tháng 1-1960 các nhân vật chủ chốt vận động và bảo trợ phong trào văn học đối kháng Giai Phẩm và Nhân Văn trước Ṭa án nhân dân Hà Nội. Có một vấn đề tế nhị họ muốn tránh né: không thể xét xử những người nầy trong "vụ án văn chương", bởi v́ “vụ án văn chương”có thể gây phản ứng bất lợi ở trong cũng như ngoài nước, nên họ phải t́m một lư do khác để ngụy trang. Chỉ thị của đảng LĐ ra lệnh phải xét xử nhanh, gọn, hạn chế đến mức tối thiểu, tránh gây xôn xao dư luận. (NMC, sđd.37)

 

Muốn thế phải quy chụp các nạn nhân vào một tội danh hoàn toàn không dính líu ǵ đến chuyện văn chương tư tưởng. Ngay từ khi bắt đầu đả kích Nhân Văn và Giai Phẩm năm 1956, các báo của cộng sản đều gán cho nhóm nầy tội "mật thám, gián điệp". Lư do nầy có tính cách bí mật quốc pḥng, chủ quyền quốc gia, không dính líu ǵ đến chuyện văn chương tư tưởng, nên không một ai, kể cả người nước ngoài, có thể viện cớ ǵ để kêu ca can thiệp. Như thế, lư do nầy rất thích hợp để cộng sản kết tội bà Thụy An và các ông Nguyễn Hữu Đang, Trần Thiếu Bảo.

 

Lúc đó, đài truyền thanh thành phố Hà Nội và các báo nhà nước ngày nào cũng ra rả rằng một vụ án gián điệp quan trọng đang được xét xử công khai trước Ṭa án nhân dân. Vụ án được trực tiếp truyền thanh trên Đài phát thanh và trên các loa đặt khắp thành phố Hà Nội để dân chúng theo dơi. Tuy công khai, nhưng ai có giấy mời mới được tham dự. Giấy mời do Sở công an Hà Nội phân phối. Khách nước ngoài không được có mặt. Đặc biệt hơn các ṭa án đấu tố Cải cách ruộng đất trước đây, lần nầy ṭa mở ra với đầy đủ bộ phận, có công tố, bồi thẩm đoàn, luật sư bào chữa, h́nh thức rất đầy đủ, nhưng ai cũng biết ngay cả luật sư bào chữa cũng là người của nhà cầm quyền.

 

Theo bản cáo trạng, bà Thụy An Lưu Thị Yến đă quen biết và giao thiệp với Maurice Durand, một nhà nghiên cứu người Pháp, nhân viên trường Viễn Đông Bác Cổ trước năm 1954.(34) Cũng theo cáo trạng, Maurice Durand là điệp viên cho thực dân Pháp. Làm điệp viên cho thực dân Pháp cũng có nghĩa là làm việc cho đế quốc Mỹ. Bà Thụy An liên lạc với Maurice Durand làm ǵ nếu không phải là tiếp tay làm gián điệp cho Durand?

 

Tác giả Nguyễn Minh Cần, chứng kiến tại chỗ phiên ṭa, kể lại rằng luật sư bào chữa cho Thụy An là một thanh niên do Thành đoàn Thanh niên Lao Động thành phố Hà Nội cử ra. (Đoàn Thanh niên LĐ là đoàn thể của đảng LĐ, để huấn luyện, tuyển chọn và giới thiệu thanh niên vào đảng.) Tuy phát biểu cho có h́nh thức, nhưng anh thanh niên nầy nói hơi nhiều cho thân chủ. Khi đó, Hoàng Quốc Việt (Hạ Bá Cang), Viện trưởng viện Kiểm sát Nhân dân tối cao, đến theo dơi phiên ṭa, đă rất bực tức hỏi Trần Danh Tuyên, bí thư Thành uỷ Hà Nội: "Thằng nầy có phải là đảng viên không đấy? Nó mà nói thế th́ làm sao tiện cho án quyết?"(NMC, sđd. tr. 75).

 

Theo công an cộng sản, Thụy An cộng tác với Nguyễn Hữu Đang và Trần Thiếu Bảo cùng xuất bản các báo Giai Phẩm và Nhân Văn, vậy là hai người nầy đă tiếp tay với Thụy An, làm gián điệp, ra báo đánh phá cách mạng. Hai người khác không thuộc văn giới cộng tác với ba người nầy về vấn đề tài chánh và in ấn là Phan Tài và Lê Nguyên Chi cũng bị xem là nằm trong dây chuyền gián điệp. Thế là cả năm bị kết tội gián điệp. Dầu không có bằng chứng ǵ cụ thể, ṭa án nhân dân Hà Nội ngày 21-1-1960, đă kêu án cả năm người tổng cộng là 50 năm tù giam, chia ra như sau: Thụy An, Nguyễn Hữu Đang, mỗi người 15 năm; Trần Thiếu Bảo, 10 năm; Phan Tài và Lê Nguyên Chi, mỗi người 5 năm.

 

Những biện pháp kỷ luật công khai trên đây, từ những vụ đấu tố trong các hội văn học nghệ thuật, đến bản án ngày 21-1-1960 chỉ là mặt nổi của một tảng băng thạch. Theo nguyên tắc vật lư, mặt ch́m chiếm tới chín phần mười tảng băng. Vấn đề Nhân Văn và Giai Phẩm cũng thế, mặt ch́m rộng lớn hơn rất nhiều, nhưng ít ai hay biết v́ không được công bố lên báo chí. Trong một thời gian dài, nhiều văn nghệ sĩ (như Trần Dần, Phùng Quán, Bùi Quang Đoài...) và trí thức (như Nguyễn Mạnh Tường, Trương Tửu...) bị khủng bố, hăm dọa, điều tra xét hỏi, sa thải, đuổi học, thuyên chuyển, cô lập, chỉ định cư trú, hoặc bị bắt giam lâu năm không có án... Phần nhiều đă bị đày đọa điêu đứng cho đến những ngày cuối đời. (C̣n tiếp một kỳ)

 

TRẦN GIA PHỤNG

(phungtrangia@yahoo.com)

 

CHÚ THÍCH

32. Pétofi, Sandor (1823-1849): Nhà thơ yêu nước Hung Gia Lợi, năm 1848 tham gia cách mạng, viết nhạc, và tử trận tại Segesvár. Thơ ca ông đầy t́nh tự dân tộc, chống lại phong cách học phiệt cổ điển, mở đầu một kỷ nguyên mới trong văn học Hung Gia Lợi. Sau thế chiến thứ 2, thanh niên, sinh viên Hung Gia Lợi lấy tên ông lập ra câu lạc bộ Pétofi, biểu lộ ư ngầm yêu nước, chống Liên Xô.

33. Nhân kỷ niệm 40 năm Cách mạng tháng 10 Nga, các đảng Cộng Sản trên thế giới họp tại Moscow từ ngày 14 đến 16-11-1957 đă ra tuyên cáo chung. Về phía Bắc Việt có Hồ Chí Minh, Lê Duẩn và Phạm Hùng dự, không có Tito của Yougoslavia v́ Tito muốn xây dựng chế độ cộng sản quốc gia và không liên kết. Ngày 22-11-1957, các đảng Cộng Sản trên thế giới lại họp tại Moscow lần nữa vào ngày 22-11-1957, ra tuyên bố chống chủ nghĩa "xét lại" của Tito. (Chính Đạo, sđd, tt. 117-118)

34. Maurice Durand, hội viên trường Viễn Đông Bác Cổ, cùng với Pierre Huard, hội viên danh dự trường Viễn Đông Bác Cổ, viết sách Connaissance du Việt-Nam, do trường Viễn Đông Bác Cổ Hà Nội ấn hành năm 1954.

 

 

  http://www.chinhnghia.com/

http://chinhnghiaviet.informe.com/forum/

 

 

 

Your name:


Your email:


Your comments: